Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1989, Page 12

fyrir þá sem þekkja staðhætti á Núpi er
auðvelt að setja sig í spor hans og taka
undir með honum þegar hann tjáir þökk
sína til þess Guðs sem allt hefur skapað og
öllu gefið líf sem andardrátt hefur.
Guð allur heimur eins í lágu og háu,
er opin bók, um þig er fræðir mig,
já, hvert eitt blað á blómi jarðar smáu
er blað, sem margt er skrifað á um þig.
Þá morgunsólin upp í austri stígur,
á æðra himinljós hún bendir mér,
og þá er sólin hægt í vestri hnígur,
á hvíld og frið hún bendir mér hjá þér.
Og í næst síðasta erindi þessa sálms sér
hann náttúruna sjálfa lofa hinn mikla meist-
ara sköpunarverksins í atferli fuglanna. Þar
segir á svo áhrifamikinn hátt:
Þá heyri ég glaða himinfugia syngja
þeir hrósa þinni dýrð, sem öllum skín,
og andvörp þau, er einatt hjörtun þyngja,
þó upp um síðir leita, Guð til þín.
Það skyldi engan undra þótt skáld sem
svo gat kveðið ynni hug og hjörtu sóknar-
bama sinna. Og það skyldi heldur engan
undra þótt kveðskapur hans nyti hylli langt
út fyrir þau mörk sem hann kaus sér að
starfa innan. Enda var honum sýndur ýmis
virðingarvottur i þakklætisskyni fyrir ljóð
sín. Hann var sæmdur Dannebrogsorðunni
af konungi, riddarakrossi Fálkaorðunnar og
stórriddarakrossi, og á 75 ára afmæli hans
sæmdi guðfræðideild Háskóla íslands hann
doktorsnafnbót í heiðursskyni fyrir allan
þann dýra fjársjóð sálma og andlegra Ijóða
sem hann eftirlét þjóð sinni og það gagn
sem hann vann kirkju sinni.
STÓRI-NÚPUR er ekki
lengur Prestssetur
Við fráfall sr. Valdimars hvarf af sjónar-
sviðinu einhver mesti og glæsilegasti höfð-
ingi íslenskrar kirkju. En þó hann sé nú
allur hafa ljóðin hans og sálmamir reynst
sá óbrotgjami bautasteinn sem standa mun
á meðan kristni lifir í landinu og Guði er
sungið til dýrðar. Áhrifa hans gætir enn í
sveitinni enda getur ekki farið hjá slíku jafn
dáður yfirburðamaður og hann var í sínu
samfélagi. Og minningin um hann er furðu
lifandi þótt hálf öld sé hú liðin frá því að
hann var borinn til grafar að Stóra-Núpi
og orpinn moldu framan við kirkjudymar
þar.
Prestsseturshúsið hans stendur reist og
fallegt við hlið kirkjunnar og setur svip á
staðninn og umhverfí allt, minning þess
ljóma sem hann brá yfir sveitina forðum.
En nú er það hús autt og hljótt mestan
hluta ársins, hluti þess afdrep sumargesta
úr höfuðborginni, niðja hans sem reyna þó
eftir getu að varðveita þar á einum stað
það sem til er af persónulegum munum
skáldsins. Þeir fáu sem eiga þess kost að
ganga þar inn um gættir geta séð skrifstof-
una þar sem hann sat löngum við borð sitt
og ritaði þær ljóðaperlur sem hann af ör-
læti færði þjóð sinni. En húsið er í hættu.
Tíminn og afskiptaleysið hafa unnið þar
sitt verk og veitist það léttara eftir því sem
fram líða stundir. Það vantar einhug um
að yarðveita húsið.
Árið 1914 var prestssetrið og jörðin
Stóri-Núpur seld, kirkjan á þar ekkert leng-
ur, hefur þar engin ítök, situr eins og ómagi
á þeirri jörð sem hún átti fyrrum og hóf til
vegs. Prestamir sem þjónað hafa eftir sr.
Valdimar hafa hrökklast um sveitina, stund-
um hér, stundum þar, eins og ístöðulausir
þurrabúðarmenn. Mikið gæfuspor væri það
ef tækist að efla samstöðu um þetta fyrrum
prestsseturshús að Stóra-Núpi og varðveita
það í minningu skáldsins. Að þar yrði minja-
safii um þetta ástkærasta sálmaskáld sem
íslendingar hafa átt síðan Hallgrímur Pét-
ursson leið. Að þar yrði tekist á af myndug-
leik við þau tortímingaröfl náttúru og manns
sem hægt og sígandi vinna því mein, óbæt-
anlegar skemmdir uns það að lokum hlýtur
að jafnast við jörðu. Við það mundi hvoru
tveggja gerast í senn, að hinn tígulegi svip-
ur þessa staðar, sem enn má sjá, myndi
hverfa og minningu sr. Valdimars yrði
svívirðing gerð. Slíkt má ekki koma fyrir.
Kirkjan hans íslenska, sem hann var for-
söngvari í, og hefur þegið af auðlindum
hjarta hans, má ekki láta slíkt koma fyrir.
En geigur um þessi örlög kemur upp í hug-
ann þegar gengið er um hlöðin á Stóra-
Núpi til kirkju. Með þessu húsi er minningu
hans skipaður sess á þessum ákveðna stað
sem hann unni og kaus sér að búa á og
þar sem til urðu þau ljóð sem hafa sungið
sig inn í hjörtu allra íslendinga og sem
kirkju landsins og kristni eru kærust.
Höfundur er sóknarprestur á Stóra-Núpi.
Að átta sig á Vmlandi
Frægasta ritsafn sem skráð var að fomu í Húna-
vatnsþingi og enn er varðveitt mun nú vera
rösklega sex alda gamalt; fróðir menn telja að
það hafi verið skrifað í Víðidalstungu á árunum
1282—1287. Fyrsti eigandi þess og frumkveð-
Undarlegt má það heita
ef Guðríður kona
Karlsefnis hefur engan
þátt átt í varðveizlu
þessara sagna. Hún
virðist hafa náð háum
aldri og lifði bónda sinn
langa hríð, að því er
sennilegt má teljast. Hún
gekk suður til Rómar
eftir að Snorri sonur
hennar kvongaðist og er
síðan í horninu hjá
honum. Öldruð nunna
og einsetukona í
Glaumbæ hefur hún
kunnað frá mörgu að
segja.
Eftir HERMANN PÁLSSON
Stytta Einars Jónssonar af ÞorGnni
Kariseihi.
ill var Jón Hákonarson stórbóndi þar, en bók-
fell skrifuðu tveir prestar, Magnús Þórhalls-
son og Jón Þórðarson. Þótt enginn vafi leiki
á um uppruna þess, þá er þetta mikla ritverk
nú kennt við Flatey á Breiðafírði og gengur
því undir nafninu Flateyjarbók. Þess verður
stundum vart að þeir sem vitna í þetta safn-
rit gleyma uppruna þess, enda þykir Flatey
skipta meira máli en höfuðból í Víðidal. Eng-
inn þarf að efast um bókakost Jóns í Víði-
dalstungu; auk þess var ekki langt að fara í
annað bókasafn: Þingeyraklaustur í næstu
sveit. I þessum mikla doðranti sem klerkar
skrifa fyrir Tungubónda eru margar sögur
og þættir; sumt af því er hvergi annars stað-
ar að finna á fomum skrám þjóðarinnar, svo
sem Grænlendinga saga sem Jón Þórðarson
setti á bókfell með styrkri hendi. Með því að
þessi saga er ein helsta heimildin 'um Vínland
að fomu, mun óhætt að gera ráð fyrir því
að Jón prestur hafí verið fróðari flestum lær-
dómsmönnum annars staðar í álfunni um
þetta leyti; en nokkmm árum eftir að klerkur
lauk þeirri þrifnaðarskýrslu að koma Græn-
lendinga sögu á skinn siglir Kólumbus prúð-
lega vestur yfir Atlantsála, og síðan tekur
að þróast suður við Miðjarðarsjó haldbetri
þekking á Vesturálfu en íslendingar öðluðust
að fomu. ■
Ovíst er hvenær Grænlendinga saga var
sköpuð og þó þykir sennilegt að hún hafi
orðið til um aldamótin 1200. Hið nýjasta sem
skrifað hefur verið um aldur sögunnar er
formáli Ólafs Halldórssonar að Eiríks sögu
rauða (1985) en þar rekur hann þá snjöllu
tilgátu að Grænlendinga saga kunni að hafa
verið rituð í sérstöku tilefni á fyrstu misserum
tólftu aldar; þá kom fram sú hugmynd að
láta taka Bjöm biskup Gilsson (1147—1162)
í heilagra manna tölu, þótt Norðlendingar
létu sér síðar nægja Jón helga einan. Nú var
Bjöm biskup niðji þeirra hjóna Þorfinns Karls-
efnis og Guðríðar í Glaumbæ, sem bæði höfðu
dvalist um hríð á Grænlandi og Vínlandi;
Bjöm var sonar-dóttur-sonur þeirra. Og sá
Hólabiskup sem lét þvo bein Bjamar Gilsson-
ar árið 1197 eða 1198, að þvi er best verður
séð, var Brandur Sæmundarson (1163—
1208), annar niðji þeirra Karlsefnis og Guðríð-
ar; Snorri Karlsefnisson sem forðum fæddist
á Vínlandi var afi Þórunnar, móður Brands
biskups. Það eru því ærnar ástæður til að
ætla að Hólamenn og aðrir skagfírskir niðjar
Vínlandsfara hafí ekki látið sér fymast það
sem forðum gerðist vestan hafs og síðar varð
höfundi Grænlendinga sögu að yrkisefni.
Sögunni lýkur með svofelldri málsgrein:
„Fjöldi manna er frá Karlsefni kominn, og
er hann kynsæll maður orðinn. Og hefir Karls-
efni gerst sagt allra manna atburði um farar
þessar allar, er nú er nokkuð orði á komið.“
Enginn þarf að efast um þessa staðhæfingu,
enda er ekki um marga ættliði að ræða milli
Karlsefnis og ritunartíma sögunnar. Á hinn
bóginn má það undarlegt heita ef Guðríður
kona Karlsefnis hefur engan þátt átt í varð-
veislu þessara sagna. Hún virðist hafa náð
háum aldri og lifði bónda sinn langa hríð,
að því er sennilegt má teljast. Hún gekk suð-
ur til Rómar eftir að Snorri sonur hennar
kvongaðist pg er síðan í hominu hjá honum.
Öldruð nunna og einsetukona í Glaumbæ
hefur hún kunnað frá mörgu að segja.
í Landnámu og víðar bregður fyrir fróð-
leikskomum sem komust ef til vill á bókfell
einhvem tíma á tólftu öld og voru upphaflega
sjálfstæðar greinar til minnis. Ari fróði mun
ekki hafa verið eini fræðimaðurinn þá sem
fékkst við slíka hluti. Vel mætti hugsa sér
að einhver nákominn niðji Karlsefnis hafi
skráð fróðleik um þennan forföður sinn, þótt
slíkur hugarburður verði seint sannaður svo
að ugglaust sé. En í þessu sambandi mætti
minnast á sonarson Karlsefnis, Áma Bjamar-
son, sem kemur við sögu árið 1133 og er
kallaður „fróður og göfugur prestur". Á tólftu
öld voru uppi ýmsir „fróðir" menn sem voru
prestar og fengust við ritstörf. Þó skal þess
getið að Ami Bjarnarson er ekki talinn með
kynbomum prestum sem nefndir eru í skrá
frá 1143, enda má vel vera að hann hafi þá
verið látinn. Ekki er vitað hvar .hann þjónaði
til prests, nema að það var víslega einhvers
staðar fyrir norðan. Eftirfarandi glefsa gæti
vel verið komin úr fróðleiksriti frá tólftu öld:
„Þar var svo góður landskostur... að þar
mundi engi fénaður fóður þurfa á vetrum.
Þar komu engi frost á vetrum og lítt rénuðu
þar grös. Meira var þar jafndægri en á Grænl-
andi eða íslandi. Sól hafði þar eyktarstað og
dagmálastað um skammdegi." Slík vitneskja
á öllu fremur heima í landafræði en í frásögn
af atburðum og er rétt að hyggja að þessari
klausu áður en lengra sé haldið.
2
Lýsing sú sem nú var greind veit að stöðu
Leifsbúða á Vínlandi og eftir þessum fróðleik
hafa menn reynt að finna þverbauga staðar-
ins; ekkert verður af lýsingunni ráðið um lang-
bauginn, en slíkt skiptir minna máli þar sem
um er að ræða austurströnd Vesturálfu. Hvar
á meginlandi Ameríku austanverðu hagar svo
til að þar er frostlaust um vetur og grös réna
lítt? Og hvað merkir setningin: „Sól hafði þar
eyktarstað og dagmálastað um skammdegi"?
Um fyrra atriðið er það að athuga að nokkr-
ar breytingar á veðráttu kunnu að hafa átt
sér stað; má vera að hlýrra hafi verið á aust-
urströnd Vínlands á elleftu öld en nú. En
eftir því sem nú hagar til ættu Leifsbúðir að
hafa staðið töluvert sunnar en New York, sem
þolir hörkufrost og þar kyngir niður snjó á
köldum vetrum. Um gróðurfar i grennd við
Leifsbúðir er þess sérstaklega getið að vínvið-
ur óx þar, og gefur það nokkra hugmynd um
legu Vínlands, þar sem vínber munu ekki
hafa þekkst fyrir norðan Nýja England, en á
hinn bóginn þreifst vínviður langt suðureftir.
Mun því sanni nær að Vínlands sé að leita á
svæðinu frá Maine og suður í New Jersey.
3
Höfundur Konungs skuggsjár sem var
alls ófróður um Vínland, eins og fyrr var
drepið á í þessum púnktum, kveður svo að
orði að menn telji víst, „að Grænland liggi á
ystu síðu heimsins til norðurs. Og ætla eg
ekki land út úr kringlu heimsins frá Grænl-
andi nema hafið mikla, það er umhverfis renn-
ur heiminn." Síðan víkur hinn norski meist-
ari að veðurlagi og sólargangi á Grænlandi:
„En þar skiptist stórum sólargangur, því að
þegar sem vetur er, þá er þar nálega allt ein
nótt. En þegar er sumar er, þá er nálega sem
allt sé einn dagur. Og meðan er sól gengur
hæst, þá hefír hún ærið afl til skins og bjart-
leiks, en lítið afl til yljar og hita. En hefir
hún þó svo mikið afl að þar sem jörðin er
þíð, þá vermir hún svo landið að jörðin gefur
af sér góð grös og vel ilmandi. Og má fólkið
fyrir því vel byggja landið, þar sem það er
þítt, en það er afar lítið.“ Hér er sem sagt
gert ráð fyrir því að grænlenskar byggðir liggi
langt fyrir norðan heimskautsbaug, og sýnir
þessi undarlega fáfræði að höfundur Kon-
ungs skuggsjár hafði aldrei komið til Græn-
lands, en hins vegar gerðu íslendingar sér
ljósa grein fyrir því að Eystribyggð var sunn-
ar en ísland, eins og sjá má af Landnámu
og öðrum ritum: „Eiríkur rauði sigldi undan
Snæfellsjökli. En hann kom utan að Mið-
jökli, þar sem Bláserkur heitir. Hann fór það-
an suður með landi að leita þess ef þannig
væri byggjanda." Enn skýrar kemur lega
Grænlands í ljós annars staðar í Landnámu:
Einn af þeim stöðum á susturströnd Bandaríkjanna, þar sem Leifsbúðir hefðu
getað verið eitir iýsingu á staðháttum.
12