Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1989, Blaðsíða 7

fljóti. í staðinn fyrir hvítfuruna hefur síðan
vaxið upp blandaður laufskógur, sem var
ákaflega fallegur þessa haustdaga — mest
hlynur, sem er þjóðartré Kanadabúa. En
hlynur er ekki gagnviður. Hann er ekki
nýttur nema til sírópsvinnslu.
Trén eru þetta 15—20 m á hæð og vaxa
í óendanlegri víðáttu. Við ókum um þessa
skóga heilu dagana og ekkert lát á. En
þessum tegundabreytingum hefur ekki fylgt
nein landeyðing að því er ég gat séð.
Hins vegar sáum við áhrifamikla eyðingu
skóga við borgina Sudbuiy í Suður-Ontarío-
fylki. Þar hófst á síðustu öld nikkel-
brennsla og við þá vinnslu þurrkaðist skóg-
urinn út af völdum loftmengunar á stóru
svæði.
Enn er þama stór nikkelverksmiðja sem
spúir út reyk. Þetta er frægt dæmi í skóg-
ræktarheiminum. Sama er uppi á teningnum
í Austur-Finnmörk, Rússlandsmegin (í Pas-
vik) þar sem mikil nikkelvinnsla er í bænum
Nikel.
Kanadamenn em líka áhyggjufullir út af
loftmengun frá iðnríkjum Bandaríkjanna,
sérstaklega Ohio, en vegna hennar fellur
súrt regn í Ontarío og víðar.
í tveimur rannsóknastöðvum skoðaði ég
vettvang fyrir rannsóknir á loftmengun —
annar staðurinn var í fjöllunum við Quebec.
Þar er allt mælt sem berst inn í vistkerf-
ið og allt sem út úr því fer. Þama starfa
20 fastráðnir vísindamenn hver á sínu sviði
— sérfræðingur í vatnafræði, annar í vist-
fræði o.s.frv. Starfsemin þama kostar 140
þúsund dali á ári og má af því ráða hversu
mikilvæg hún er talin.
Þarna er auðvitað vandamál af öðmm
toga en við eigum við að glíma.
Þegar lengra er haldið vestur á bóginn
skiptast á skógi vaxin svæði og lönd til
akuryrkju eða kvikijárræktar. Skóglendið
minnkar ekki að víðfeðmi en breytist að
gerð. í því felst alveg gríðarlegur banki iðn-
aðarhráefnis eða svokallaðs beðmis (cellu-
losa) til pappírsvinnslu."
Sigurður Blöndal telur barrskóginn á
Nýfundalandi, í Ontarío og Austur-Kanada
rýran að gæðum — skógarhirðingu óþekkt
fyrirbæri. „Skógurinn hefur verið nýttur
einsog hlunnindi og í skógræktarlegu tilliti
em menn þar 100 áram á eftir Skand-
inavíu," segir hann. „Mér var reyndar sagt
að í fylkinu New Bmnswick stæði skógrækt-
in á hæsta stigi í Austur-Kanada, en þang-
að kom ég ekki.
Megnið af skógunum í Kanada em í opin-
berri eigu (varla undir 90%) en hið opinbera
leigir skóginn fyrirtælqum til nokkurra ára-
tuga án nokkurra skuldbindina.
Til marks um þessa nýtingu er að þeir
kalla skógarhögg „mining“ eða námu-
vinnslu. Þeir hafa litið á skóginn sem ótæm-
andi auðlind.
Á síðustu ámm hefur orðið mikil breyting
á og nú era þeir komnir á fullt með plöntu-
framleiðslu til endurnýjunar skógarins. Þó
em til einstaka fyrirtæki t.d. í Quebec sem
hafa ræktað skóg frá því um 1920.
Eitt þeirra „Consolidated Bathurst" hefur
yfír að ráða 6—7 þúsund hektumm lands.
Þar sá ég nýfellt rauðgreni sem gróðursett
var upp úr 1920 en rauðgreni vex ljómandi
vel þama. Þeir aðilar vora snemma á ferð
með endumýjun og hafa rekið gróðrarstöð.
í Kanada hefur líka orðið mikil skógar-
eyðing af völdum skordýra. Þar hafa geng-
ið yfír gífurlegar skordýraplágur og reyndar
líka sveppaplágur og mikið gert til að berj-
ast gegn þeim. Á öllum 5 rannsóknastöðvun-
um sem ég heimsótti vom reknar öflugar
skordýradeildir.
Frægt dæmi um slíka plágu er frá síðari
hluta 19. aldar. Þá barst frá Evrópu svoköll-
uð lerkisagarfluga (the larch saw fly) til
Norður-Ameríku sem lagðist sérstaklega á
mýraleri (tamarac) en það vex um norður-
fylki Bandaríkjanna og öll austurfylki
Kanada. Þessi fluga gereyddi mýralerkinu
í skógum Norður-Ameríku svo hvergi sjást
nú gömul og gild tré af þessari tegund.
Fyrir síðustu aldamót var hvítfura álitleg-
asta tijátegundin í austurfylkjunum. Þá var
engin skógrækt í hefðbundnum skilningi í
Kanada og engin plöntuframleiðsla. Nokkr-
ar plöntur af þessari tegund höfðu verið
keyptar frá Þýskalandi og þær bára með
sér svokallaðan ryðsvepp. Hann breiddist
út eins og eldur í sinu og gekk í lið með
manninum við að gereyða hvítfumnni. Þessi
sveppur hefur kynslóðaskipti á milli ribs-
mnna og fimm-nála fumtegunda og þarf
báðar tegundimar til að þrífast. í Evrópu
gáfust menn að mestu upp á hvítfum af
þessum sökum en nú em hins vegar til stofn-
ar af henni sem standast sveppinn. Ég sá
t.d. mikið af hvítfura í ræktun á gróðrastöð
í Quebec og í Petavawa vom leifar af
hvítfumskógi, þær einu sem ég sá í ferðinni.
Alvarlegasta skordýraplágan núna er
vegna grenibramormsins. Fyrsta fórnar-
iamb hans er balsamþinur, síðan svartgreni
og Joks hvítgreni.
Árlega drepur þetta kvikindi 35 milijónir
tengmgsmetra viðar 1 5 austurtylkjum
Kanada og jafngildir það helmingi þess sem
Svíar höggva árlega. Menn standa ráðþrota
gegn þessum vágesti.
Eg hitti aldraðan prófessor í skógarann-
sóknastöðinni í Quebec, Vladimir Smimoff
að nafni. Hann var merkur skordýrafræð-
ingur. Hann hefur náð árangri gegn vágest-
inum með bakteríuhemaði (bacillus turing-
iensis). Ég sá áhrifamikinn árangur af notk-
un þessarar bakteríu í skógi Laval-háskól-
ans í Quebec uppi í fjöllunum vestur af
Quebec-borg. Á leiðinni þangað vora gráar
skógarhlíðar sem höfðu orðið fyrir barðinu
á grenibramorminum — en svo skein allt í
einu í grænan skóg þar sem úðað hafði
verið með bacillus turingiensis.
Ég spurði fylgdarmann minn um orsakir
þessa mikla skaða. Hann taldi að upphafíð
mætti rekja til þess að vistkerfið hefði rask-
ast. Balsamþinurinn væri duglegastur að
endumýja sig og því hefði komið upp „mono-
kultur" eða næstum hreinn balsamskógur,
en eins og áður sagði er balsamþingurinn
kjörfæða bmmormsins. Þannig uxu upp
gífurlega sterkar kynslóðir sem hafa marg-
faldað stofninn.“
Og Sigurður heldur áfram:
„Núna er alls staðar verið að vinna að
endumýjun skóga í Kanada. Ég heimsótti
margar uppeldisstöðvar með óendanlegum
flákum af plasthúsum með bakkaplöntum
sem einmitt var verið að reisa þetta sumar.
í Quebec var plantað 80 milljónum plantna
á ári og þar var ætlunin að fara upp í 300
miljónir plantna eftir 4 ár. Ég hef heyrt að
því marki hafi verið náð.
LJ6sm:Lesbók/Ámi Sœberg.
Sigvrður Blöndal skógræktarstjóri.
Þar er sá háttur hafður á um framleiðslu
plantna að uppeldisstöðvamar era ríkisrekn-
ar. Þaðan er útdeilt piöntum til landeigenda
sem vi(ja rækta nýjan skóg. Ekkert eftirlit
er síðan með því hvað verður um plöntumar
fyrr en eftir 5 ár. Ef þá kemur f Ijós að
plöntun hefur hefur farið úrskeiðis er við-
komandi strikaður út af listanum.
Skilyrði þama fyrir að fá plöntur em
ekkert í námunda við það sem þau era á
Norðurlöndunum og í Þýskalandi og það er
óhugsandi að yfirvöld í Kanada geti haft
frekari afskipti af meðhöndlun nýskógarins.
Þetta er athyglisvert fyrir okkur hér. En
þess ber auðvitað að geta að þama em
vaxtarskilyrði góð og plöntur til afhending-
ar víða stærri en hér tíðkast.
En mönnum fínnst málið brýnt. Þeir sjá
fram á mikla viðarkreppu í framtíðinni,
ekki sfst vegna bramormsins. Reyndar er
hægt að nýta tréð þrem til fjóram ámm
eftir að ormurinn hefur drepið það — en
þó aðeins í iðnvið (massa). Kanadamenn
bjóða 3 milljónir tonna af iðnviði á ári til
Evrópu.
En áfram með ferðasöguna. Við flugum
vestur á bóginn frá Winnipeg yfír Man-
itoba, Saskatsevan og í hálfan annan tíma
yfir óslitið ræktarland sem leit út eins og
skákborð ofan frá séð, vestur að Klettaflöll-
um. Þama era ræktunarskilyrði afar góð,
kaldir vetur, heit sumur. Mér þótti merki-
legt að engin skjólbelti sáust. Þessi víðáttu-
mikla slétta var áður vaxin greniskóginum
sem Stephan G. orti um.
Svo komum við til Vancouver sem er
afar falleg borg á Kyrrahafsströndinni og
þaðan var haldið með feiju út á Vancouver-
eyju til borgarinnar Viktoria. Þar fékk ég
að sjá eitt merkilegasta lífkerfí sem fyrir-
fínnst á jörðinni — stórvaxnasta skóg sem
til er — aðaltegundin svokallaður dögglings-
viður (British Oregon Pine). Þar var endur
fyrir löngu hæsta tréð sem fellt hefur verið
f barrskógi, 138 m. Þarna er nú auk döggl-
ingsviðarins lífviður (þúja) marþöll og stór-
þinur og þessar tegundir mynda þennan
risaskóg sem mig hefur alltaf dreymt um
að sjá.
Á Vancouvereyju sáum við tvö vemdar-
svæði með þessum stórskógi. Þama em þau
sérstöku skilyrði frá náttúmnnar hendi að
slíkur skógur getur þrifíst, mátulegt hita-
stig og gífurleg úrkoma. Þama em rakir
vestanvindar ríkjandi sem lenda á Qallahlíð-
unum. Raunar má segja að lík skilyrði séu
í Bretlandi, í Skotlandi og Vestur-Noregi en
í miklu smærri stíl.
Þama heimsótti ég „Pacifíc Forestry
Research Institut" skógrannsóknastöðina á
Kyrrahafsströnd. Þar hitti ég fræsérfræð-
inga og fékk margvíslegar upplýsingar og j
leiðbeiningar um hvemig ætti að standa að
söfnun fræs af ýtnsum tegundum sem við [
höfum áhuga á.
Við höfum sótt fræ til norðurhluta Bresku í
Kolumbíu inni í landinu og frá nyrstu vaxta-
stöðvum þar og eigum sýnishom af döggl-
ingsviði á Hallormsstað. Við eigum þar
reyndar líka lítinn lund af dögglingsviði,
10—12 m á hasð sem gróðursettur var 1940.
En frá þessu svæði er mér minnisstæðast
að koma í þennan langþráða stórskóg.
í Kanada var í fyrsta sinn gerð úttekt á
skógum árið 1981. Til samanburðar má
geta þess að slík úttekt var gerð f mestu
skógarlöndum Evrópu snemma á þessari
öld. Þessi úttekt í Kanada var svokölluð fjar-
könnun — gerð úr lofti með Ieisertækjum.
Þannig var hægt að greina tegundir og
mæla hæð tijáa með því að fljúga lágt. Og
þessarri úttekt var allri tölvustýrt.
Þama em skógareldar mikið vandamál
en eldvömum er líka tölvustýrt. Vörslu er
haldið uppi úr flugvélum og menn em hafð-
ir á vakt uppi á háum tumum á víð og
dreif um skóginn. Og með tölvutækni og
reiknilíkani er reiknað út hvar líklegt er að
skógareldar bijótist út Síðan er tölvan spurð
hvemig eigi að bregðast við ef til slíks kem-
ur.
Þama er líka haldið uppi erfðafræðirann-
sóknum f skógrækt sem er nq'ög mikilvægur
þáttur og byijað er á líftækniræktun.
Kandamenn eiga það sammerkt með okk-
ur að þeir em að endurreisa niðumíddan
skóg. Þess vegna getum við ýmislegt af
þeim lært. Við gætum líka fengið stuðning
og lærdóm af því sem þeir hafa lagt í rann-
sóknir á meindýmm sem leggjast á skóg
og þurfum bara að taka upp nánara sam-
starf við þá. Vonast ég til að það geti gerst
á þessu ári. Ég tel lfka að við getum fundið
í fjöllum Bresku Kolumbfu tijátegundir sem
geta gagnast okkur. Við höfum þegar reynt
nokkrar af þessum slóðum. Við þurfum að
fá hingað meiri fjölbreytni í tegundum.
Ekki sfst með tilliti til vemdar og útivistar-
skóga.
Hjá okkur em tré sem fella lauf og barr
hentugri til slíks vegna þurra landvinda og
snjóþyngsla."
Sigurður er að lokum spurður hvaða gagn
hann telji helst að hafa af slíkum kynnis-
ferðum.
„Mín reynsla er sú að við sem eram að
fást við skógrækt höfum mikið beint og
óbeint gagn af að koma til þessara miklu
skógarlanda. Þar fáum við ákveðna yfírsýn,
kynnumst hvaða þýðingu skógrækt hefur
fyrir þjóðimar sem atvinnugrein. Þeir sem
era f forystu þessara mála hér verða að fá
dálitla heimssýn — kynnast þvf sem er að
gerast bæði austan hafs og vestan. Af því
má mikið læra og þá verður auðveldara að
fylgjast með því sem er að gerast í skógarbú-
skapnum í heiminum — ekki bara að því
er varðar sjálfa ræktunina heldur líka til
að kynnast tækniþróuninni og markaði fyr-
ir tijávörar.
Þegar þessari kynnisferð minni til Kanada
lauk minnist ég þess að ég flaug til Kaup-
mannahafnar frá Vancouver til að sitja fund
Norrænu samstarfsnefndarinnar um skóg-
arannsóknir, sem ísland á aðild að. Ég kom
sem sagt beint úr illa leiknum skógum
Kanada í beykiskógana í Danmörku en
dönsk beykiskógarækt er blátt áfram eins
og listgrein. Þar er hægt að sjá hámark
ræktunarmenningarinnar. Hvergi held ég
að skógrækt sé á jafn háu stigi og þar.
Danir eiga sér líka langa hefð í slíkri rækt-
un og svo má ekki gleyma því sem þama
skiptir máli, að Danmörk er lítið land —
með lítið svigrúm. Kanada er aftur á móti
stórt land. Hér á því við sú gamla kenning
að menn mega aldrei eiga of mikið af neinu.“
H. V.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20.MAÍ 1989 7