Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1989, Blaðsíða 6

r i í ( í
Var höfundurinn
pflagrímur?
rætt hefur verið um heimkynni Hávamála.
Sumir telja þau vera norsk, enda kemur ýmis-
legt betur heim við norska staðhætti en
íslenska, en öðrum þykir svo vænt um kvæðið
að þeim þykir sjálfsagt að það sé íslenskt.
Handan við Hávamál —
Lokagrein
„Það er í eðli manns að
fýsa mjög til farar“ segir
í latnesku spakmæli.
Höfundur Hávamála
hefur ekki einungis verið
hugsuðurheldur
vafalaust einnig mjög
víðförull.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
En áður reynt sé að leysa úr þeirri ráðgátu
hvar Hávamál séu ort, er nauðsynlegt að
athuga hvað ráðið verður um höfundinn af
kvæðinu sjálfu. Eins og ég hef þegar drep-
ið á, þá hefur hann verið lærður maður,
enda leggur hann mikla áherslu á visku og
þekkingu.
„Fás er fróðum vant“ hljóðar spakmæli
í Hávamálum sem kemur raunar heim við
ýmsa speki pílagríma, svo sem þessa al-
kunnu setningu: „Fróður maður hefur ávallt
auðævi í sjálfum sér, hvert sem hann fer.“
En höfundur Hávamála er ekki einungis
hugsandi maður heldur einnig farandi mað-
ur, og vafalaust mjög víðförull. Útfýsi og
víðförli voru rammir þættir í ævi margra
manna á miðöldum. „Það er eðli manns að
fýsa mjög til farar,“ segir í latnesku spak-
mæli. A ferðalagi sínu hefur höfundur Háva-
mála aldrei verið alls kostar einn: skynsemi
og þekking hafa verið honum tryggir föru-
nautar:
Vits er þörf
þeim er víða ratar.
Sá einn veit
er víða ratar
og hefir fjöld um farið.
Hvetju geði
stýrir gumna hver.
, Sá einn er vitandi vits.
Hér er lítið skafíð af: einungis þeir sem
hafa ferðast víða ráða yfir nægri þekkingu
til að skilja aðra menn til hlítar. Hitt er þó
brýn nauðsyn að vera vel búinn undir langt
ferðalag. Menn verða að vera vel nestaðir.
Byrði betri
ber-at maður (ber maður ekki) brautu að
en sé mannvit mikið.
Auði betra
þykir það í ókunnum stað.
Orðtakið „ókunnur staður" minnir á fjar-
læg lönd og rifjar upp fyrir námsfúsum le-
sanda frásögn af Sigurði slembi sem eitt
sinn bjargaði sauð vestur í Saurbæ frá bráð-
um bana. Sigurður var prestiærður á unga
aldri, en eftir að hann fór sjálfur að ráða
háttum sínum, „þá afræktist hann klerka-
siðu, fór hann þá af landi brott. í þeim ferð-
um dvaldist hann langar hríðir; hann fór
út til Jórsala, og l^om til Jórdánar, og sótti
marga ókunna staði svo sem pálmurum er
títt.“ Lítill vafi gefur leikið á því að bæði í
Hávamálum og Haralds sögu gilla sé orð-
takið „ókunnur staður“ notað um „kaup-
staði“ eða jafnvel „borgir", en slíkir staðir
þóttu jafnan viðsjárverðirferðamönnum eins
og orðskviðurinn segir: „Ókunnur kaupstað-
ur stelur margan mann fé.“ Hitt er senni-
legra að „ókunnur staður" í Hávamálum
eigi við meiri háttar klaustur eða kirkjustaði.
Ferðamenn um meginland Evrópu og
Jórsalaland á tólftu öld og síðar áttu einkum
um þrenns konar gististaði að velja, meðan
enn var fátt um gistihús; einkaheimili sem
hýstu pílagríma og aðra farandi menn,
klaustur og svokallaða spítala sem reistir
voru handa pílagrímum, eins og segir í
Knýtlinga sögu; „Knútur konungur setti
spítala þann er alla menn skyldi fæða um
nótt, þá er það kæmi af danskri tungu.“
Heimildir geta um ýmsa íslendinga sem
fóru pílagrímsferðir til Jórsala, Rómar Kant-
arabyrgis í Englandi, ílansborgar og Com-
postella á Spáni: ítarlega leiðarlýsingu til
Rómar og Jórsalalands gerði Nikulás ábóti
um miðja tólftu öld, og auk þess er ráð
fyrir því gert af gömlu handriti að íslending-
ar ferðuðust landveg frá Norðurlöndum til
Miklagarðs, og var þá gengið um Ungverja-
land. Um einn pílagrím, Hall Teitsson í
Haukadal, sem lést árið 1150, örfáum miss-
erum áður en Klængur Þorsteinsson verður
biskup í Skálholti, segir skýrum orðum að
hann færi oft af landi brott og væri betur
„metinn í Róma en nokkur íslenskur maður
fyrr honum af mennt sinni og framkvæmd.
Honum varð víða kunnugt um suðurlöndin,
og þar af gerði hann bók þá er heitir Flos
peregrinationis." Til allrar óhamingju er
Fararblóm Halls löngu glatað, en merkilegt
mætti það heita ef þeir Nikulás og Hallur
hafi verið einu íslensku pílgrímarnir sem
fengust við að skrifa eða yrkja. Þótt
pílagrímar á miðöldum tækjust á hendur
langar og örðugar ferðir um fjöll og firði
af ást á Kristi og köppum hans, þá kinok-
uðu sumir þeirra sér ekki við að yrkja kvæði
sem voru lítt kristileg eða siðsöm í anda
og hefðu áreiðanlega ekki fundið griðastað
í bókasafni Hólaskóla meðan andi Jóns helga
ríkti á staðnum.
14
Með því að enginn veit hver höfundur
Hávamála var, hvenær hann var uppi né
hvað hann hafðist að á öllum þeim stundum
sem hann var ekki að yrkja þetta kvæði,
þá þykir mér enginn ósvinna þótt reynt sé
að skýra kvæðið í samræmi við þá tilgátu
að skáldið hafi verið pílagrímur eða annar
ferðalangur á suðurvegum. Hvað sem til-
gátu minni líður þá ættu allir lesendur að
vera á einu máli um að skáldinu eru ferða-
lög og gistingar býsna hugfólgin efni. Og
hér skal víkja tafarlaust að þriðja og fjórða
erindi sem telja upp þarfir gesta:
Elds er þörf
þeim er inn er kominn
og á kné kalinn.
Matar og voða
er manni þörf
þeim er hefir um fjall farið.
Vatns er þörf
þeim er til verðar kemur,
þerru og þjóðlaðar.
Það þarf ekkert sérstakt andlegt átak
að láta sér detta í hug að orðið „fjall“ sé
notað hér í sömu merkingu og tíðkast í
málshætti Rómferla. Að „ganga suður yfir
fjall“ var að ferðast suður til Ítalíu, í slíkum
samböndum merkti orðið fjall Alpafjöll, rétt
eins og orðtakið „suður yfír sæ“ í íslenskum
fornritum merkir ávallt suður yfir Erma-
sund. Engan þarf að undra þótt ferðamaður
Myndskreyting: Gísli Sigurðsson