Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1989, Blaðsíða 7

væri kalinn á kné, þegar hann hafði gengið
um háskörð Mundíufjalla, enda viðrar þar
oft svo illa að jörð er hrímguð um hásum-
ar. Og skráin yfir þarfir gesta gætu verið
sniðin eftir þeim orðum sem blöstu við far-
anda manni þegar hann kom í gististað í
klaustri:
Gestur, hver sem þú ert. Ef þú vilt snæða
hér þá skaltu þvo þér, þurrka þér, tylla þér
niður, drekka, greiða fyrir, oghalda brott.
Vers af slíku tagi voru mjög algeng fyrr
á öldum, og eru til í ótal gerðum, svo sem
þessari:
Þvoðu þér, þurrkaðu þér, sestu niður,
snæddu, drekktu, greiddu fyrir og farðu.
15.
í Hávamálum er mikil áhersla lögð á sið-
gæði við borðhald, menn áttu ekki einungis
að kunna að neyta matar síns og drykkjar
eins og kurteisum mönnum sæmir, heldur
einnig að kunna þá viðræðulist sem er fólg-
in í því að hlýða á aðra og tala ekki nema
af skynsemi; maður á að mæla þarft eða
þegja. Á miðöldum hljóðuðu varnaðarorð á
þessa lund: „Ég ræð að talað sé lítið en
ekki alveg þagað.“ „Að tala og hlýða“ eru
eins og tveir góðvinir, segir í miðaldariti.
Hinn vari gestur
er til verðar kemur
þunnu hljóði þegir,
eyrúm hlýðir
en augum skoðar.
Svo nýsist fróðra hver fyrir.
í klaustrum og öðrum gististöðum komu
saman lærðir pílagrímar og ólærðir, vitrir
menn og heimskir, og ávallt reyndi á þekk-
ingu manna og fróðleik. í slíkum samkvæm-
um skipta viðræður engu minna máli en það
sem lagt er á borð. Fráfróður maður verður
sér til skammar, enda veit hann ekki hvem-
ig hann á að bregðast við, ef á hann er leitað:
Ósnotur maður
þykist allt vita
ef hann á sér í vá veru.
Hittki hann veit
hvað hann skal við kveða,
ef hans freista fírar.
Að augabragði verður
sá er ekki kann
og með snotrum situr.
Hér gat reynt á hvers konar þekkingu, í
öllum fræðum sem þá vom stunduð í skólum
og annars staðar. Þeir sem lítið kunnu í
latínu urðu að bjargast sem best þeir gátu,
enda vom góðir málamenn á borð við Hall
Teitsson sem ég nefndi áðan ekki á hverju
strái. En hann „mælti alls staðar þeirra
máli, sem hann væri þar bamfæddur sem
þá kom hann.“ Hann lést í Trekt í Hollandi
árið 1150, eins og ég sagði fyrir nokkm.
Á hinn bóginn þarf maður ekkert að ótt-
ast ef hann kann listina að spyrja og segja
frá, að nema fróðleik af öðmm og greina
frá honum svo að fólki skiljist.
Fróður sá þykist
er frepa kann
og segja hið sama.
Hér verður ærið margt til samanburðar
í latnínuritum miðalda, en þá skal látið
nægja að drepa á eitt vers í anda Hávamála:
Að spyija margs, aðgeyma það sem spurt
er, að kenna það sem geymt er. Þetta þrennt
gerir lærisvein meistara betri.
Tólftu aldar höfundur segir: „Þegar aðrir
tala skaltu gjarna leggja stund á að hlýða.
En þegar þú hefur fræðst getur þú talað
af bragði.“
í Hávamálum bregður fyrir orðalagi sem
minnir á fræðslu og nám:
• Margur þá fróður þykist,
ef hann freginn er-at
og nái hann þurrfjallur þruma.
Lærisveinar hafa löngum þóst sleppa vel,
ef meistari lagði enga spurningu fyrir þá,
enda varð fáfræði þeirra ekki uppvís. í ný-
legri útgáfu á Hávamálum handa skólafólki
er orðið þurrfjallur skýrt á þessa lund:
„með þurra húð, í þurmm fötum.“ Þó þykir
mér rétt að taka það fram að skáldið er
ekki að gefa í skyn að slíkur maður þurfi
að fara til húðsjúkdómalæknis, heldur merk-
ir orðtakið að þruma þurrfjallur „að vera
með heilli há,“ eins og sagt er eða „óhýdd-
ur“. Skussar við nám urðu að þola húð-
stroku og jafnvel húðlát hvenær sem þeir
stóðu á gati. Meistarinn sem orti Hávamál
ólst upp við þann sið sem tíðkaðist hér og
annars staðar að piltar voru barðir til bók-
ar, eins og Guðmundur Arason minnir
frænda sinn á þegar norðlenskir höfðingjar
þröngvuðu honum til að verða eirin af eftir-
vemm Jóns helga á Hólum, enda þótt sann-
ast á Guðmundi orðskviður einn: Enginn
verður óbarinn biskup..
Ósnotur maður
hyggur sér alla vera
viðhlæjendur vini.
Hittki hann finnur
þótt þeir um hann fár lesi
ef hann með snotrum situr.
Fyrri helmingur þessarar vísu virðist vera
bergmál af latneskum orðskvið sem bregður
fyrir í ýmsum myndum, en ein þeirra er á
þessa lund:
Ekki er hver maður vinur sem hlær við
okkur.
Síðari hlutinn minnir hins vegar á mjög
algengt vers sem kemur raunar fyrir bæði
á latínu og íslensku í Augustinusar sögu.
Augustinus geymdi jafnan að taka blíðlega
við gestum en með því að hann var siðvand-
ur hafði hann svo ritað á sínu borði:
hver sá er elskar að gnaga meður um-
lestri lifnað fráverandi manna viti þetta
borð sér ómaklegt.
Og því minnti hann á alla þá er að mat-
borði sitja að halda sig skyldulega frá skað-
samlegum og þarflausum orðum. Hér skýtur
enn upp hugmyndinni „mæli þarft eða þegi“
sem ég drap á áðan. Munurinn á versi bisk-
ups og Hávamálum er sá að í öðru eru vik-
ið að illmælum um fráverandi menn en í
hinu er um heimskan mann að ræða sem
er að vísu viðstaddur en þó ofmikill auli til
að átta sig á umlestrinum.
Merkileg er samúð skáldsins með snauðu
fólki og þurfamönnum. Lítil þörf er að minna
hér á pílagríma sem urðu að lifa á bón-
björgum þegar peninga þraut. Margir urðu
að taka upp stafkarlsstíg þegar fé gekk
upp, eins og raunar er lýst í Auðunar þætti
vestfirska. Oft hefur hvarflað að mér að
skáldið rilji upp bitra reynslu á suðurgöngu
í 37. vísu:
Blóðugt er hjarta
þeira er biðja skal
sér í máli hvert matar.
Ef slíkt er rétt til getið, þá kemur engum
á óvart þótt skáldið ráði mönnum að hrekja
ekki gest né gangandi á grind, enda minnt-
ust pílagrímar slíkrar reynslu með svofeld-
um orðskvið: „þegar buddan mín er tóm,
vísar bóndi mér á dyr.“
Hungrið var helsti óvinur pílagríma; auð-
veldara var um húsaskjól:
Nótt verður feginn
sá er nesti trúir.
Þess er oft getið að Rómferlar lifðu aðal-
lega á brauði og víni, og það kemur engúm
á óvart með hveiju móti einmanna braut-
ingp eignast förunaut á suðurvegum:
Með hálfum hleif
og höllu keri
fékk ég mér félaga.
Suðurgöngur þóttu mikil þraut þeim
mönnum sem fóru einir, en á hinn bóginn
segir í gömlum orðskvið að skemmtilegur
félagi stytti leiðina um helming, og má það
kallast vel sloppið að fá sér föruneyti og
þurfa þó ekki að gjalda meira fyrir en hálf-
an brauðhleif og lögg af víni.
16.
Hér verður ærið margt sem hægt er að
tína til í því skyni að styðja þá tilgátu um
sköpun Hávamála sem brátt verður leidd í
ljós, en þó er enginn tími til að rökstyðja
hana til neinnar hlítar. Þegar ég hugsa um
það skáld sem kallaði sig Oðinn og fór einn
saman forðum ungur að árum, áður en
hann fékk sér félaga, þá dettur mér í einatt
í hug pílagrímur sem fer með staf sinn og
skreppu í suðurátt og leggur undir fót hvert
landið eftir annað. Í skreppu sinni hefur
hann eitthvað af silfri til suðurgöngu, en
það nesti hans sem er öllum auði betra er
fólgið í mannviti hans og þekkingu; honum
er tiltækur fróðleikur forn um Óðin, eitt af
þessum skáldum sem voru goð á sínum tíma
og mannkyninu gengur svo illa að losna
við. Hávamál bergmála ekki einungis kynni
hins forna brautingja af Manvélum Óvíðs
og öðrum bókum, heldur einnig þeirri
reynslu sem er kjarninn í tilveru pílagríms.
Hávamál í heild eru því fléttuð þrem þáttum
og eru þó öll lögð Óðni í munn. Einn þáttur-
inn veit að þeim fornu minnum af Óðni sem
skáldið hafði heiman frá sér sér að veg-
nesti. Annar þáttur er spunninn af þeim
fróðleik um mannleg örlög sem skáldið hafði
numið af lærðum bókum. Og þriðji þátturinn
er um reynslu hins víðförla skálds á suður-
vegum, enda beitir hinn farandi maður
ýmsum spakmælum sem pílagrímar tautuðu
löngum fyrir munni sér. Vel má vera að
skáldið hafi ort kvæðið eftir að heim kom
og löng för til ókunnra staða er orðin að
fjarlægri minningu rétt eins -og níu nótta
reynsla Óðins á vindgum meiði. En hvar sem
skáldið hefur verið statt á sköpunardægrum
Hávamála, þá draga þau svo mikinn dám
að súðurferð að hiklaust má telja þau til
þeirra bóþmennta álfunnar sem kenndar eru
við pílagríma og aðra farandi menn.
Eins og ég gat um áðan, þá hafa menn
löngum talið að Hávamál séu sprottin upp
með hundheiðnum sveitamönnum í Noregi
eða á íslandi, en þó er sá galli á slíkri til-
gátu að í Hávamálum er fólgin meiri og
sérstæðari hugsun en nokkurn tíma hefur
átt sér stað í uppdölum Þrændafylkis eða
jafnvel á bökkum Skjálfandafljóts. Hug- .
myndir kvæðisins eru svo þroskaðar og
magnaðar, að ef það hefði verið ort á ensku,
frönsku eða þýsku á tólftu eða þrettándu
öld myndi það vera talið merkur áfangi í
hugmyndasögu álfunnar í heild. En með því
að kenna Hávamál við víkinga eða þröngva
þeim inn í þann heim lítilla sæva og lítilla
sanda sem ól norska og íslenska kotunga
er verið að ræna skáldið því afreki að sam-
eina fornan menningararf álfunnar og göm-
ul minni úr heimahögum. Eins og aðrar
sígildar ritningar þá sýna Hávamál glöggan
skyldleika við ýmis andans verk, og ekki
er unnt að botna í þessu stórkostlega kvæði
nema í ljósi annarra Ijóða.
Að lokum ætla ég að fara nokkrum orðum
um 133. erindi Hávamála, en það er svo
auðugt að hugmyndum að það myndi end-
ast í heilan fyrirlestur, ef um það væri fjall-
að til hlítar.
Oft vitu ógerla
þeir-er sitja inni fyrir
hvers þeir eru kyns er koma.
Er-at maður svo góður
að galli né fylgi,
né svo illur að einungi dugi.
Þessi vísa lætur ekki mikið yfir sér, og
þó birtir hún á eftirminnilegan hátt mikil-
vægt atriði í kenningum miðalda um mann-
leg örlög. og mannlegt eðli. Síðari hlutinn
segir berum orðum að enginn maður sé
gallalaus og einnig að enginn sé svo illur
að hann sé gagnlaus. Enginn er algóður.
Enginn er alvondur. Hver einstaklingur er
sem sagt blanda af góðu og illu. Hér er um
hugmyndir að ræða sem gætir víða í þeim
letrum okkar að fornu sem var snarað úr
latínu á tólftu og þrettándu öld. Staðhæfing-
in að enginn maður sé gallalaus kemur
heim við þá kenningu að allt fólk, hver ein-
asti maður og kona, að Kristi einum undan-
skildum, sé syndugt. Jafnvel María mær var
ekki algerlega meinalaus, en „hún misgerði
eigi nema hinar smæstu afgerðir, þær er
eigi eru í sjálfræði mannsins," segir í fornu
riti. Í þessa átt hníga ýmis spakmæli í göml-
um bókum, svo sem „Engi jarðlegur maður
lifir syndlaus“, „Engi maður er svo réttlátur
á jörðu að eigi misgeri", „Engi lifir án
ámælis og saka“. „Fár er vamma vanur“.
Fár er svo með baugi borinn að eigi sé
nokkurs áfátt“. Margt annað mætti nefna.
Hin hugmyndin að enginn sé svo illur að
einugi dugi minnir á Alexanders sögu: „Fátt
er svo jllt að einugi dugi“. Og þegar báðar
staðhæfingar eru athugaðar saman þá getur
engum dulist að þær fela í sér sömu kenn-
ingu og spakmæli eitt sem einhver íslend-
ingur á þrettándu öld snaraði úr latnínu:
Engum er alls léð ella alls varnað.
Slíkt kemur heim við þá mannúðarstefnu
sem er kölluð „húmanismi miðalda" og er
meginþáttur í andlegu lífi Evrópu á tólftu
öld. Breski sagnfræðingurinn William Sout-
hern nefnir fjögur atriði sem greina þessa
stefnu frá fyrri öldum. I fyrsta lagi er um
að ræða vaxandi virðingu fyrir eðli manns-
ins sem nú verður miðdepill alheimsins, en
áður var það guð. í öðru lagi er um að
ræða aukna virðingu fyrir náttúrunni, og
með því að maðurinn var hluti af henni var
honum talið skylt að kynnst henni eftir föng-
um. í þriðja lagi var lögð miklu meiri áhersla
en áður á mannlega skynsemi; áhersla sú
sem lögð var á sjálfsþekkingu kemur heim
við Hávamál: „Svinnur skal um sig vera.“
Og í fjórða lagi skipar vinátta miklu
æðra sess en tíðkast hafði með kristnum
mönnum allt fram á elleftu öld. Það er eng-
in tilviljun að sum helstu handritin af bók
Cicerós um vináttu voru skrifuð á tólftu
öld. Vel má vera að Klaus von See hafi
rétt fyrir sér þegar hann telur Hávamál
hafa verið ort á þrettándu öld. Á hinu getur
enginn vafi leikið að hugmyndir kvæðisins
koma prýðilega heim við þær kenningar sem
döfnuðu á vesturlöndum á tólftu öld. Húm-
anismi Hávamála er sprottinn úr sama jarð-
vegi og þær.
ELÍN SVAVARSDÓTTIR
Um sinn
Um sinn
hefur enginn
komið.
Ég býst
ekki
við neinum.
Einsemdin
gefur frelsi.
Ég get farið
án þess
að nokkur
eigi von
mér.
Án tilgangs
An takmarks
vafrandi um
í veröld,
bara áhorfandi
að Ijósum
og skuggum
sem. bifast
í tilverunni.
Strá sem
enginn
veitir athygli
í stóru túni
fær að vera
í friði
þar til kýrin
kemur
og étur það.
Höfundur býr í Reykjavik.
ÁSDÍS JENNA
ÁSTRÁÐSDÓTTIR
Mynd í
sjónvarpi
Lítið fallegt andlit
stór saklaus augu
sem trúa á lífið.
Ógnandi byssukjaftar
og lítill líkami
liggur á götunni
í blóði sínu.
Ó, systir mín,
er heimurinn svona hræðilegur?
Ég græt í hjarta mínu.
Höfundur er nemi í Menntaskólanum í
Hamrahlíð.
SVEINBJÖRN ÞORKELSSON
Öræfa-
draumur
Sjáðu sjáðu Agnarögn
Dögg
þarna er hvítur veggur
botnfrosið lækjarhjal
kýprusviður
öræfakuldi
dimmutré
í suðurhlíðum
blóð -
berg
á himni
heiðskírt fjall
sumarský
vindlétt
laufgað sumarský.
Höfundur hefur gefið út fjórar Ijóðabæk-
ur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. SEPTEMBER 1989 7