Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1990, Blaðsíða 2

Nöfn Árnesinga 1703-1845 - 3. hluti
Skíði og
Skæringur
Arið 1703 hétu Skíði aðeins tveir
íslendingarog báðir f Árnessýslu;
1801 voru þeir fjórir, tveir þeirra
Árnesingar. Bregður nú svo við,
að báðir þeir eru Álfssynir og eins árs gaml-
ir, annar fósturbarn á Stekkum í Laugar-
dælasókn, en hinn er með foreldrum sínum
í Suðurkoti í Búrfellssókn. Þetta segir mann-
talið. En með góðra manna hjálp og við
nánari eftirgrennslan er helst svo að sjá sem
þetta sé sama bamið, þótt erfitt sé að
sanna. Nokkrar vikur liðu milli manntals í
fyrmefndum kirkjusóknum. Virðist sveinn-
inn Skíði vera farinn frá foreldrum sínum
og kominn í fóstur hjá afa sínum og ömmu.
En hvort sem Skíðarnir vora tveir, eða einn
tvítalinn, var nafnið horfið á landi hér 1845,
og var ekki lífgað við fyrr en á 20. öld.
Enginn var þó enn 1910, en tveir sveinar
skírðir svo 1921-50. Nafnið lifir, en er afar
fátítt.
Skæringvr er gamalt norrænt nafn og
tvímynd við Skeringur. Þessi nöfn tíðkuðust
bæði í Noregi og á Islandi. Tækilegust skýr-
ing nafnsins sýnist mér hjá Ásgeiri Bl.
Magnússyni sem leiðir þetta af skæra=bar-
dagi, deila, skylt, skera og skára. Ætli
Skæringur sé ekki hermannsheiti? Nafnið
er líka í liópi fjölmargra Oðinsheita.
Árið 1703 bára ijórir íslendingar Skær-
/ngs-nafn, allir sunnan- og suðaustanlands,
einn þeirra í Árnessýslu. Á Suðurlándi hjarði
svo nafnið með naumindum á 18. og 19.
öld, en hefur heldur færst í aukana á þeirri
20. Það lifír enn vel, þótt sjaldgæft megi
kalla, og lítt notað síðustu áratugi.
Ámesingar vora geymnir á forliðinn Söl-
sem er líklega dregið af salur og breyttist
stundum í Sol- og enn síðar jafnvel í Sól-.
Eg geri t.d. ráð fyrir *Salveig>*Sölveig>Sol-
veig>Sólveig. Svipaðar breytingar getum við
hugsað okkur á karlheiti sem upphaflega
væri *Salmund(u)r. Nafnliðimir Sal-, Söl-,
Sol-, Sól- verða þó ekki alltaf greindir þann-
ig, þvi að sum nöfn munu dregin beint af
sól, svo sem Sólbjört, Sóldís, Sólkatla og
Sólrún.
En 1703 heita tvær konur í Ámessýslu
Sölborg og aðrar tvær Sölvör, og þessi nöfn
var ekki annarstaðar að fínna.
Árið 1801 var nafnið Sölborg horfíð, en
enn voru tvær árneskar konur sem bára
nafnið Sölvör. Þær era horfnar 1845 og
nafnið með þeim.
Sex íslendingar bára nafnið Sölmundur
1703, tveir þeirra í Árnessýslu. Nafn þetta
lifði af á Suðurlandi á 18. og 19. öld. Nú
er það afar fáheyrt, ef ekki dautt.
Svartur er gamalt nafn, og „algengt á
íslandi allar miðaldir“, segir Lind. Hann
Eftir GÍSLA JÓNSSON
segir það hafa verið sjaldgæft í Noregi. Sjö
bera nafnið Svartur í Sturlungu, og 1703
voru þeir tíu á landi hér, tveir þeirra Ámes-
ingar. í þeirri sýslu týndist nafnið á 18.
öld, en hjarði vestanlands fram á hina 19.
í manntalinu 1845 er það horfíð, og ég fínn
þess ekki dæmi framar, og þykir skaði.
Sæfmnur er gömul samsetning, en miklu
eldri dæmi era frá Noregi en íslandi. Árið
1703 bára fjórir íslendingar þetta nafn,
þrír í Ámessýslu og einn í Gullbringu- og
Kjós. Tæpri öld síðar, 1801, var aðeins einn:
Sæfínnur Þorleifsson, 56 ára, í Helli í Arnar-
bælissókn, og það vora Ámesingar sem
varðveittu nafnið á 19. öld. Því bregður
aðeins fyrir á fyrri hluta okkar aldar, en
mér sýnist það nú dautt. Líklega hefur
Sæfínnur „með sextán skó“ ekki bætt um
fyrir því.
Védís er fomt norrænt nafn, ekki al-
gengt. Vé er helgidómur, skylt vígja. Naum-
ast er vafí á því, að nafnliðurinn Ve- stend-
ur í sambandi við foman átrúnað. Nöfn, sem
hefjast á þessum forlið, um 20 talsins, féllu
fljótt úr tísku og fækkaði stóram. Líklega
hafa þau farið fyrir bijóstið á kristnum
mönnum. En nokkur lifðu af. í skrá Þor-
steins hagstofustjóra um nafngiftir 1921-50
era eftir Vébjöm( 1), Védís(6), Vélaugil),
Véný(4) og Vésteinn( 11).
Árið 1703 vora Védísir fímm, sunnan-
og suðvestanlands, ein í Árnessýslu. Tæp-
lega öld síðar var aðeins ein eftir á landinu
og sú á Snæfellsnesi. Nafnið lifði 19. öldina
af Suðvestanlands og lifír enn, t.d. vora
tvær meyjar skírðar Védís 1982.
Viðbekka er svolítið „lagfærð" gerð af mið-
lágþýsku Wibeka, e.t.v. af Wibe (= víf) og
með smækkunar- eða gæluendingu, sbr.
Anika, Elka o.s.frv. í yngri þýsku hafa
menn Wiebke og Wibke. í Lexikon der
Vornamen er þetta nafn þó ekki talið skylt
víf (das Weib), heldur orðið til úr Wigberta
(Vígbjört) eða Wigburg (Vígborg), sjá síðar
um það nafn. Hvað um. Skandínavar gleyptu
við þessu nafni, einkum í gerðinni Vibeke,
og á Islandi var það endrum og eins tekið
upg í gerðunum Viðbekka og Víbeka.
Árið 1703 teljast tvær íslenskar konur
heita Viðbekka, önnur í Ámessýslu. Síðan
hverfur nafnið langa hríð, en hefur verið
tekið upp í hinni gerðinni á þessari öld, þó
aðeins örfáum sinnum.
Þórálfur (sjá áður Álfur) var algengt
nafn að fomu og bæði í Noregi og á Is-
landi. Það entist betur hjá frændum okkar
(Toralv). Aðeins þrír vora hérlendis 1703,
tveir í Gullbringu- og Kjós. og einn í Ámes-
sýslu: Þórálfur Valdason, 9 ára, bóndasonur
á Hæðarenda í Grímsnessókn. Þar með
hverfur nafnið hérlendis, eða rennur saman
við Þórólfur, og er því orðið okkur harla
framandi. Helst er að könnumst við Norð-
manninn Toralv Tollefsen (f. 1914) sem
landar hans kalla „trekkspillvirtuos".
Æsa er fomt norrænt kvenheiti, „sú sem
er helguð ásum, eða gjöf þeirra". Sumir
nafnfræðingar telja þetta aðeins aukagerð
af Ása.
Æsurvora 12 hér á landi 170310. Nafnið
hélst svo á 18. og 19. öld aðeins sunnan-
lands, einkum í Amessýslu, t.d. aðeins ein
árnesk Æsa 1855. Árið 1910 vora tvær á
landinu og önnur þeirra fædd í Árnessýslu.
Þetta nafn er mjög fátítt enn og hefur ekki
komist í tísku, þótt stutt sé. Líklega vinnur
gegn því sögnin að æsa (sig upp).
Óssur er fomt norrænt nafn eins og Æsa
og var miklu algengara á öðram norðurlönd-
um en íslandi. Skýringar eru skiptar. Sum-
ir segja að þetta sé orðið til úr *Ásroðr <
*AnsufriðuR, þ.e. „Ásfriður", „sá sem ásum
þykir vænt um“, en aðrir telja að nafnið
standi fyrir eldra *AndswaraR og ætti þá
að merkja einhvers konar andmælanda eða
andstæðing.
Fjórir íslendingar hétu Össur 1703, einn
þeirra Ámesingur, en síðan varðveittist
nafnið best á Vestfjörðum. Það er ekki mjög
fátítt um okkar daga.
Átjánda öldin var Íslendingum þung í
skauti, og mátti litlu muna að þjóðin lifði af
í landi sínu, þegar verst Iét. Á tímabilinu
1703-1801 fækkaði landsmönnum, Ámes-
ingúm einum um tæp 600 manna. Konur
vora enn allmiklu fleiri en karlar, svo sem
í hlutfallinu 6:4,8.
Nöfnum kvenna hafði heldur íjölgað,
gagnstætt því sem títt var á öðram stöðum.
Þau vora nú, að tali höfundar, 164. Af þeim
vora í A-flokki 83,5%. Nöfnum karla hafði
aðeins fækkað og vora nú 174, þar af í
A-flokki 78,7%. Nöfn af framandi toga
höfðu því sótt lítillega á.
Eina tvínefnda manneskju hef ég fundið
í Ámessýslu 1801. Sú var Sesselja Katrín
Jónsdóttir, fædd 1744, dáin 1805. Faðir
hennar var Jón Snorrason, bóndi í Heynesi
í Borgarfjarðarsýslu, f. 1695, en kona hans
var dönsk eða færeysk, Soffía Amalía
Christensen. Sesselja Katrín Jónsdóttir var
húsfreyja á Kópsvatni í Reykjadalssókn
1801.
Þá var komið í sýsluna ættarnafnið
Thorlacius. í Gaulveijabæ í Flóa var hjá
vini sínum sr. Jakob Ámasyni Gísli Thorlac-
ius, Þórðarson Thorlaciuss Brynjólfssonar
Þórðarsonar Þorlákssonar biskups. Gísli
Thorlacius fékk veitjngu fyrir rektorsemb-
ætti við Skálholtsskóla um það bil sem skól-
inn var að leggjast niður.
Því næst skulum við sjá algengustu nöfn
á íslandi 1801. Tölur í sviga merkja: þar
af tvínefni:
Konur Karlar
1. Guðrún 4460 1. Jón 4650
2. Sigríður 1965 2. Guðmundur 1409
3. Margrét 1282 (3) 3. Sigurður 1003
4. Ingibjörg 1262 4. Ólafur 815
5. Kristín 1031 5. Bjami 801
6. Helga 996 6. Magnús 757
7. Þuríður 531 7. Einar 698
8. Guðríður 508 8. Ámi 539(1)
9. Guðný 459 9. Þorsteinn 523(1)
10. Þórunn 473(1) 10. Gísli 510
11. Valgerður 454 11. Bjöm 400 (2)
12. Ólöf 446 12. Þórður 384
13. Halldóra 442 13. Eiríkur 315
14. Steinunn 418 14. Halldór 301
15. Þorbjörg 398 15. Páll 292
En í Ámessýslu vora algengnstu nöfnin
þessi:
Konur Karlar
1. Guðrún 435=16,9% l.Jón 436=22,7%
2. Sigríður 216=8,4% 2. Guðmundur 142=7,4%
3. Margrét 146=5,7% 3. Magnús 86=4,5%
4. Ingibjörg 101=3,9% 4. Einar 76
5. Helga 99 5. Gísli 74
6. Kristín 74 6. Bjarni 72
7. Þuríður 67 7. ólafur 64
8. Ingveldur 57 8. Þorsteinn 61
9. Katrín 55 9. Sigurður 60
10.-11. Guðný 54 10. Þórður 56
10.-11. Guðríður 54 ll.Páll 36
12.-13. Valgerður 50 12. Eiríkur 33
12.-13. Vilborg 50 13. Ámi 29
14. Anna 49 14. Halldór 28
15. Þórunn 45 15.-16. Bjöm 27
16.-17. Gróa 43 15.-16. Eyjólfur 27-
16.-17. Þorbjörg 43 17. Helgi 25
18. Vigdís 41
19.-20. Ólöf 37
19.-20. Þóra 37
21. Guðlaug 35
22.-23. Halldóra 33
22.-23. Solveig 33
24. Guðbjörg 32
25. Sesselja 30
26. Steinunn 29
27. Þórdís 28
28. Rannveig 26
Af 28 algengustu heitum kvenna era enn
aðeins fímm í B-flokki. Hlutfallstala Guð-
rúnar hefur lækkað nokkuð og dregið sam-
an með henni og Sigríði.
Karlamegin era ákaflega litlar breyting-
ar. Snorri, Þorkell, Erlendur og Sveinn hafa
þó heldur látið sig, sjá_ lokaskrá. En ekki
verður annað sagt en Ámesingar séu enn
vel þjóðlegir í nafngiftum sínum.
Þá skal hyggja að nokkrum nöfnum Ár-
nesinga 1801 öðrum en þeim algengustu,
einkum ef þau eru ný á meðal þeirra miðað
við manntalið 1703.
Agata er grískt nafn, komið af lýsingar-
orðinu agathos = góður. Agata var helg
mær, messudagur hennar er 5. febrúar. Hún
er nefnd Ágáða í heilagra meyja drápu (frá
því um 1400):
Sæt Ágáða sínar þrautir
sigrað fékk, er hræddist ekki.
Henni skal með helgum mönnum
haldast vegr, en minnkast aldri.
Nafnið Agata virðist hafa verið tekið
miklu fyrr upp á, íslandi en í Noregi. Árið
1293 var vígð abbadís í kirkjubæ Agata
Þorláksdóttir, systir Áma er byskup var
1269-1298. Systurdóttir hennar, Agata
Helgadóttir, systir Áma byskups Helgason-
ar (1304-1320) var og abbadís í sama
klaustri.
Árið 1703 bára 26 íslenskar konur þetta
helga nafn, en 1801 hafði þeim fækkað í
11. Ein þeirra var í Árnessýslu. En svo
færðist nafnið nokkuð í aukana með fjölg-
andi fólki á 19. öldinni og fram yfir alda-
mót. Enþá fækkaði aftur til muna, og nú
er nafnið harla fágætt. Sjálfsagt hefur hin
góða merking dulist mönnum, og sumir
kannski sett þetta í samband við íslensku
gata, bæði nafnorð og sögn.
Alexander er frægt nafn um heiminn. Svo
hafa heitið heilagir menn og páfar, fyrir
utan sjálfan landvinningakonunginn mikla.
Á Islandi kváðu menn rímur af Alexander.
Nafnið er ættað úr grísku: Alexandros, en
alexo merkir að veija eða hjálpa og aner
(í eignarfalli andros) er maður, sbr. heitið
Andrés. Alexander er þá „sá sem hjálpar
mönnum".
Islendingar tóku Alexander upp sem
skírnarnafn á 14 öld, en lengi var það afar
fágætt. Árið 1703 voru þrír og 1801 fímm,
þar af einn Ámesingur. Síðan hefur fjölgað
nokkuð jafnt og þó ekki þétt. í þjóðskrá
1982 heita svo að fyrra nafni eða aðalnafni
58, og það er hreint ekki fágætt í síðustu
árgöngum sumum, t.d. sjö 1985.
Af nafni þessu era margar aukagerðir
um heiminn, svo sem Alexíus, Alex og AI-
astair, einnig stytt í Sandro. Þá þekkjum
við mætavel kvengerðina Sandra sem ekki
er síður að verða vinsæl hérlendis en erlend-
is. Það nafn hlutu 27 íslenskar meyjar 1985.
Bergljót er fomt norrænt nafn og var
algengt. Það merkir „björt bjargvættur".
Ljót í mannanöfnum er skylt Ijós og ensku
light, en þar sem það hljómar eins og stofn
lýsingarorðsins ljótur í merkingunni ófríður,
hafa vinsældir nafna með þessum lið þorrið
mjög sem von er, meðan þetta er ekki skýrt
fyrir fólki. Kona sem Bergljót hét, sýtti
mjög nafn sitt og sagðist halda að merkti
„ljóta kerlingin í berginu". En það er nú
eitthvað annað.
Árið 1703 bar 81 íslensk kona nafnið
Bergljót, og þá var það algengara norðan
lands og vestan en á Suðurlandi, og var
t.d. engin í Ámessýslsu. 1801 var nafnið
komið til Ámesinga, en var þar lengi sjald-
gæft.
Höfundur er fyrrum menntaskólakennari á Ak-
ureyri