Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Blaðsíða 2

Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Blaðsíða 2
Nýtt töfraorð í íslenzku Þegar menn rekur í vörðurnar í mæltu máli, eða þurfa andartaks frest til að hugsa næstu setningu, hefur löngum verið gripið til þess að segja hérna, og ef setningin lét á sér standa, gat þetta orðið og hérna - og hérna - og héma. Þetta gat orðið dulítið þreytandi og tilbreytingarlaust í útvarpinu og sjón- varpinu, en á blöðunum er frekar reynt að pússa og lagfæra það sem menn láta út úr sér og þá er þessu að sjálf- sögðu sleppt. Það er merkilegt, að eng- inn hefur í staðinn sagt þarna, sem hefði verið ágæt tilbreyting, svona í annað hvert skipti. Nú þarf hinsvegar ekki að hafa áhyggjur af því. Komið er til skjalanna nýtt töfraorð, sem gerir hérna gersam- lega úrelt og héðan í frá tekur enginn sér það í munn lengur. Nýja töfraorðið er SEMSAGT. Þar hefur verið búið eitt orð úr tveimur; upphaflega var þetta sem sagt, en fáir eru svo skýr- mæltir, að þeir fari að skipta nýja töfra- orðinu í tvennt, enda alger óþarfí og tímasóun. Aðeins einstaka málvöndunarmenn eru svo agaðir, að þeir segi sem sagt, ef þeir á annað borð bera sér það í munn. Aftur á móti er ótrúlegur fjöldi manna, lærðir og leikir úr öllum stétt- um og af báðum kynjum, sem varia geta stunið upp setningu án þess að skjóta inní hana töfraorðinu, sem oft- ast er orðið að sennsatt. Samkvæmt þekktum lögmálum hefur m-ið orðið að tveimur n-um og g-ið fellur niður um leið og endásamhljóðinn tvöfaldast. Þetta er þó ekki einhlýtt. Æði margir eru alls ekki nógu skýrmæltir til að segja sennsatt, heldur verður úr því sessat. Það er mikið mál og tímafrekt að skjóta þessu orði inn í svo til hveija setningu og varla nema von, að reynt sé að stytta það enn frekar. í munni þeirra, sem lengst hafa þróað töfraorð- ið, er sesst það eina sem eftir stendur. í þessu felst ótvíræð hagræðing og orkuspamaður og nú á eftir að koma í ljós, hvort hægt verður að stytta þetta enn frekar. Það er aldrei að vita nema það takist. Sem sagt gott, sagði Jón grindvík- ingur í íslandsklukkunni. Nú mundi hann segja sesst gott. 0g þá er sesst kominn tími til að Ijúka þessum pistli og vonandi láta menn ekki deigan síga og sesst nota töfraorðið sem oftast, sesst bæði í ræðu og riti. Gísli Sigurðsson Nöfn Arnes- inga 1703-1845 Athugasemdir og leiðréttingar Um leið og ég þakka Lesbókinni fyrir að birta hina löngu grein mína um þetta efni, vildi ég koma þessu á framfæri: 1) í fyrsta hluta sagði: Emma varð snemma mikið nafn með Norðmönnum. Síðasta orðið er prentvilla fyrir Nor- mönnum. 2) í þriðja hluta féll niður athuga- semd neðanmáls (hin 10. talsins) varð- andi nafnið Æsa, sjá Nöfn íslendinga árið 1703 eftir Ólaf Lárusson. 3) í fimmta hluta fór athugasemd sem átti að vera neðanmáls við Arný (tölusett 11) og birtist sem 10. liður í niðurstöðum í sjötta hluta, þar sem hún á ekki heima. 4) Rangt er af mér að segja í niður- stöðum að enginn Árnesingur hafi borið fleiri en eitt nafn 1703. Eins og fram kom í fyrsta hluta var fluttur inn í sýsluna Axel Friðrik Jónsson, þá bóndi á Hömrum í Grímsnesi, bálfdanskur. 5) Mér hefur borist vitneskja um að Inghildur sé enn til. G.J. Nýr rafdrif- inn bíll með „fljót- andi“ rafgeymi Bandarískir vísindamenn hafa fundið upp rafgeymi, sem gerir rafdrifn- ar bif reiðar eftirsóknarverðar sem regluleg flutninga- og sam- göngu tæki í framtíðinni. í hlutfalli við þyngd geymisins skilar hann fjórum sinnum meira afli en venjulegir rafgeymar og það tekur örstutta stund að endurhlaða hann. Þessi rafgeymir er upprunninn í Kali- fomíuháskóla og í honum er forskautið (,,plússkautið“) zinkagnir en bakskautið (,,mínusskautið“) er gert úr gljúpu eða hol- óttu kolefni sem er í snertingu við andrúms- loftið. Þegar zinkagnimar streyma í gegnum forskautið (vökvann) fljóta rafeindir inn í bakskautið, og mynda rafstraum. Zinkið gengur í efnasamband við súrefn- ið í loftinu í bakskautinu og myndar efna- sambandið „zinkoxíð". Á meðan rafstraum- urinn myndast (þ.e. við notkun geymisins (breytist zink stöðugt í „zinkoxíð“. Þegar allar zinkagnirnar hafa gengið í gegnum þessa efnabreytingu þarf að hlaða geyminn. í venjulegum rafgeymum er einnig notað zink en þar er það í föstu formi. Með zink- ögnum í „fljótandi formi“ er einfaldlega hægt að hlaða geyminn með því að tæma hann og fýlla hann aftur með nýjum zink- vökva. Með nýja geyminum er sá langi hleðslutími, sem venjulegur geymir þarf, úr sögunni, þessi geymir skilar ijórum sinn- um meira afli miðað við þyngd en venjuleg- ir rafgeymar. Með því að fylla geyminn með smáum zinkögnum, sem þó hafa stórt yfirborð, verð- ur hreyfillinn gangfær næstum þegar í stað vegna þess að zinkagnirnar leysast fljótt upp í vökvanum. Sellurnar í geyminum eru þannig gerðar að stöðugt gegnumstreymi fer fram í forskautinu (zinkvökvanum) án þess að neins-búnaðar sé þörf til þess að halda vökvanum á hreyfingu. Vökvann, sem tæmdur er af geyminum áður en hann er fýlltur á ný, er hægt að endurhlaða. Áströlsku hellamálararnir notuðu fólk sem fyrirmyndir í málverkunum og lit- urinn var úr þeim sjálfum. Þeir máluðu með sínu eigin blóði. Myndin er frá Kakadu í Astralíu. Hellamálarar máluðu með eigin blóði Aldursgreining með kolefnis- aðferðinni (C 14) leiðir í ljós, að hellamálverk sem voru máluð með blóði, eru 30.000 ára gömul. Astralskir hellamálarar voru jafn snemma á ferðinni og evrópskir starfsbræður þeirra. Frönsku mál- aramir notuðu einkum jarðliti í sín málverk en málverkin á Tasmaníu, sem eru 30.000 ára gömul, eru máluð með eigin blóði málarans. Þessi gömlu málverk fundust í Juddas Cavern í suðvestanverðri Tasmaníu og Laurie Creek í nórðvesturhluta Ástralíu. Fornleifafræðingar við háskóla í Camberra og Simon Fraser-háskólann í Bresku Col- umbiu í Kanada, fór að gruna að myndimar væru málaðar með mannsblóði. Þeir sendu þessvegna sýnishorn til grein- ingar. Nýjustu fornfræðilegar greiningar hafa leitt í ljós að sum efni í blóði geta varðveist í mörg þúsund ár. Á þennan hátt hefur t.d. tekist að greina blóðhvítu (eggja- hvítuefni í blóði) á gömlum steinöxum. Greiningin sýndi að málað hafði verið með blóðinu ofan í teikningar sem höfðu verið rispaðar á klettaveggina. Málverkin sýna meðal annars hópa af „stílfærðu" fólki. (I orðinu „stílfærður" felst að í myndform- inu víkja einstök atriði fyrir heildinni og meiri áhersla er lögð á gildi skreytilistar en eftirlíkingu á náttúmnni). Málverkin eru langt inni í hellunum og aldrei nálægt hellis- munnunum þannig að sólarljósið hefur aldr- ei náð að skína á þau. Margir fomleifafræðingar hallast að þeirri skoðun að sum málverkin séu eldri en 30.000 ára. Það er flókinn ferill sem ligg- ur á bak við það að tímasetja málverkin. Venjulega verða vísindamenn að einskorða sig við að ákvarða aldurinn á kletta- eða hellamálverkum með óbeinum aðferðum. Þetta er t.d. gert með því að áætla aldur mannvistarleifa í hellunum eða þá með því að rannsaka á hve hátt stig niðurbrotið í málningarefnunum er komið. Þessar aðferðir em allar mjög óömggar. Kosturinn við það að myndirnar em málað- ar með blóði er sá að hægt er að aldurs- greina þær með því að rannsaka útgeislun- ina frá geislavirku kolefni sem er í öllu lif- andi (bæði plöntum og dýrum) en vitað er á hve löngum tíma þessi geislun hverfur. (Rétt er að geta þess að íslenskir jarðfræð- ingar nota þessa aðferð til þess að aldurs- greina hraun hér á landi. Til þess að það sé hægt verða þeir að finna gróðurleifar undir hraunbrúnunum og senda þær til ald- ursgreiningar erlendis.) Það er nú fremur óvenjulegt að nota blóð við listmálun. Vísindamennimir í Ástralíu og Kanada em á þeirri skoðun að notkun blóðsins hafi tengst trúariðkunum þess tíma alveg eins og vart hefur orðið við á síðari árum bæði í Ástralíu og á Nýju Guineu. Fólk sem þjá- istafþung- lyndi fær bata þegar hlust- að er á það Vinsamleg athygli í samskiptum við þunglynt fólk getur komið í staðinn fyrir taugapillur og samtalsmeð- ferð hjá sálfræðingum eða geð læknum. Þetta á einkum við um ákveðin til- felli þegar sjúkdómurinn er ekki á háu stigi. Þetta er niðurstaðan af rannsókn sem náði til 250 einstaklinga sem höfðu fengið sjúk- dómsgreininguna: vægt þunglyndi. Enginn þeirra var haldinn geðveiki eða „manio de- pressiva" (sem er mjög þungbær sjúkdómur þar sem alvarlegt þunglyndi og ofvirkni skipt- ast á). Á 16 vikna tímabili fékk einn þriðji hluti sjúklinganna þunglyndismeðul samtímis því að þeir nutu vinsamlegrar athygli, stuðnings og ráðlegginga annars fólks en fengu sér- staka sálfræðilega meðferð. Annar þriðji hluti fólksins fékk óvirk með- ul og samtímis naut hann að öðru leyti sömu umönnunar og fyrstnefndi hópurinn. Seinasti hópurinn fékk eingöngu sálfræðilega með- ferð. Það kom á daginn að þunglyndissjúklingun- um, sem fengu óvirku meðulin, batnaði alveg eins fljótt og sjúklingunum í hinum hópunum. Þeir sem stóðu að rannsókninni benda rétti- lega á að fylgjast verði með þessu fólki áfram, áður en hægt er tjá sig um að hve miklu leyti batinn er varanlegur. Taugapillurnar geta legið óhrcyfðar í pilluglasinu ef þunglyndissjúklingurinn nýtur svolítillar athygli. Bæði bjartar og daufar halastjörnur framkalla gammageisla þegar þær fara í gegnum segulsvið nifteindastjörnu. Halastjörnur valda leynd- ar- dómsfullri geislun utan úr geimnum. Halastjörnur, sem fara í gegnum segulsvið nifteindastjama, eru sennilega valdar að leyndardóms- fullri gammageislun sem lýsir upp himingeiminn. Nifteindastjömur geta oft ver- ið þyngri en sólin okkar enda þótt þær séu aðeins í mesta lagi 30 km í þvermál. Þver- mál sólarinnar er til samanburðar 1.391.000 km. (Nifteind er hluti úr (atómi) frameind og er hvorki hlaðin jákvæðu eða neikvæðu rafmagni.) Þessi geislaleiftur hafa löngum verið stjörnufræðingum ráðgáta. I þeim leysist svo mikil orka úr læðingi að einungis stórviðburð- ir í himingeimnum geta valdið þeim. Sovéski stjömufræðingurinn Roald Sagdeev hefur nú unnið úr gögnunum, sem sovésku gervihnett- imir Vega og Giotto söfnuðu um Halleys-hala- stjömuna. Við úrvinnsluna kom það á daginn að halastjarnan er 60 sinnum þyngri en áður var talið. Þetta á einnig við um daufari hala- stjömur. Útreiningur Sagdeevs sýna að halastjömur eru nógu þungar til þess að valda mikilli gammageislun þegar þær fara í gegnum seg- ulsvið nifteindastjörnu. Jákvætt lífs- viðhorf vernd- ar fólk fyrir sjúkdómum Nú hafa vísindamenn fært nýja sönn- un fyrir nánum tengslum á milli sálar og líkama. Umfangsmikil rannsókn hefur sýnt, að líkamlegt heilbrigðisástand einstaklingsins er háð „sál- arstyrk" hans. Með orðinu sálarstyrkur er átt við einstaka hæfni mannsins til þess að taka mótlæti án þess að bugast og hæfileikinn til þess að sjá jákvæða mögulleika í stað þess að fínnast hann vera hjálparvana gagnvart erfiðleikum. Nú hefur sálfræðingurinn R. Conrada við Rudgers-háskólann í Bandaríkjunum skýrt frá rannsókn, sem e.t.v. getur útskýrt sam- bandið á milli „sálarstyrks" og líkamlegs heil- brigðis. Conrada lét tvo tilraunahópa leysa verkefni við fremur streituvaldandi aðstæður. í öðram hópnum var fólk, sem hafði til að bera mik- inn sálaratyrk en fólkið í hinum hópnum var „ósköp“ venjulegt fólk. Á meðan þeir sem tóku þátt rannsókninni streittust við verkef- nið var blóðþrýstingur þeirra mældur. Enginn munur reyndist vera á hærra marki blóðþrýstingsins (þ.e. mælingunni um leið og hjartað slær). Aftur á móti var munurinn mikill á neðra marki blóðþrýstingsins (þ.e. mælingin mitt á milli þess að hjartað slær). Þar hafði neðra mark blóðþrýstingsins hjá fólkinu í viðmiðunarhópnum (venjulegt fólk) greinilega hækkað að ráði. Rannsóknir hafa leitt í ljós, að það erein- mitt hækkun neðra marksins, sem er hættu- merki um heilsuspillandi streitu. Þeir, sem eru andlega sterkir, geta sem sagt mætt streitu á þann hátt, að líkami þeirra bíði ekki tjón af.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.