Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Qupperneq 3

I-EgHáHf
[SHöHrIIöISIImIÉESHöHsIIIISIí]
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjávík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Aðstoðarritstjóri: Björn Bjarna-
son. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Rætur
íslenzkrar menningar eru ekki bara úr austri og
suðri, heldur ná sumar nokkuð norðarlega, eða til
Sama, sem forfeður okkar í Noregi álitu að væru
hálfgerð tröll og svo göldróttir, að Norðmönnum
stóð stuggur af þeim. Um þetta efni skrifar Her-
mann Pálsson í Edinborg.
Forsídan
Myndin er af Brynhildi Þorgeirsdóttur, sem hér er
ásamt einu verka sinna á sýningu á Kjarvalsstöðum.
Brynhildur er frá Hrafnkelsstöðum í Hrunamanna-
hreppi, en hefur dvalið langdvölum í New York. Hún
hefur starfað hér heima síðan í júní og haft starfsað-
stöðu á Korpúlfsstöðum. Menningarmálanefnd
Reykjavíkur bauð henni að halda þessa sýningu, sem
standa mun út allan nóvembermánuð.
Ljósm. Lesbók/Þorkell
Vor
á síðsumri í Prag, heitir grein eftir Ólaf Pál Jóns-
son, sem var þar á ferðinni í ágúst, þegar hægt var
í fyrsta sinn að minnast þess opinberlega, þegar
sovétstjórnin batt endi á „vorið í Prag“, sem svo
hefur verið nefnt.
Eskimóar
Með sýningu á Kjarvalsstöðum erum við erum minnt
á tilvist eskimóa við Beringsundið í Alaska. Þetta er
fróðleg sýning á nytja- og tilbeiðsluhlutum, sem voru
partur af daglegri tilveru þessa náttúrufólks. Lesbók
hefur átt samtal við William Fitzhugh, sem kom hing-
að og hélt fyrirlestur um líf og list þessa fólks,
PÁR LAGERKVIST
Litið um öxl
Sigurjón Guðjónsson þýddi.
Lít til baka, gömlum augum sé ég sjálfan mig.
Allt er svo löngu liðið.
Grýtt gata
með lúnum uxum sem langar heim að kvöldi,
hlass, gamalt hjólfar, grár gaflinn á bænum
með ljós í einum glugga.
Votengið við ána
og yfir vatninu dimm þokan.
Lífsbáturinn
Brátt vitjar dauði þín, þér dylst það að þú líður
á lífsins báti burt að öðrum löndum,
á móðuströndum morgunninn þín bíður.
Óttast ei. Lát þér ei bregða
við burtfarartímann.
Holl og örugg hönd sér um
segl bátsins,
sem flytur þig burt frá storð aftans
til árroðans lands.
Gakk kvíðalaus inn í
kyrrð strandarinnar
mjúkan ganginn um
gras rökkursins.
Pár Lagerkvist f. 1891 var eitt af höfuðskáldum Svía á þessari öld.
Hann fékk Nóbelsverðlaunin í bókmenntum 1951 og átti lengi sæti
í Sænsku.akademíunni.
Reisn eða f latneskja
Jón Aðalsteinn Jónsson minnist á orðin
fót og löpp, höfuð og haus, í dálkum
sínum í Mbl. 7. og 14. X. Ríkisfrétta- '
maður hafði sagt Frakklandsforseta
forugan í lappirnar. Jón segir og frá því, að
í sjúkrahúsi hafi fótur virzt nær óþekkt orð;
„háir sem lágir“ töluðu alltaf um lappir. Það
er líka ótækt, sem Jón drepur á, að ríkisfrétta-
menn smjatti á því, að fyrirtæki fari á haus-
inn. í slíku orðalagi felst fyrirlitningar- og
fordæmingartónn, er þurrkar samstundis út í
eyrurn hlustenda hinn fína hlutleysisanda, sem
sagður er svífa yfír höfðum (hausum?) ríkis-
fréttahöfunda. Þótt þá langi stundum til þess
að vera „pínulítið plebbalegir" (þeir halda, að
þá séu þeir „notalega alþýðlegir"), mega þeir
ekki óhreinka hlutleysisgloríuna sína.
Fyrir nokkrum árum fór ég í vikuferð með
níu ferðafélögum, öllum á þrítugsaldri. Að
morgni fyrsta dags heyrði ég sagt: „Eigum
við ekki að labba út í rútuna?" Mér datt í hug
að hlusta gi-annt eftir því, hve oft þetta unga
fólk myndi nota sögnina „að ganga" í ferðalag-
inu. Að kveldi hins sjöunda dags hafði ég aldr-
ei heyrt hana nema í samböndum eins og
„þetta gengur ekki“. Sögnin „að labba“ glumdi
hins vegar í eyrum mér alla daga (sé hægt
að segja, að svo vesælt orð geti glumið), þótt
ég, af ásettu ráði, notaði „að ganga“ eins oft
og ég framast treystist til. Sagt er, að for-
dæmi sé fyrirlestrum og predikunum mátt-
ugra, en ekki ásannaðist það hér.
Gömul saga rifjast upp. Faðir minn hafði
verið sendur eftir kúnum á bæ einum í Hvítárs-
íðu skömmu eftir aldamót. Maður kom ríðandi
á móti honum og reiddi með sér skrifpúlt, sem
einnig var geymsla undir bækur og skriffæri,
nú oftast nefnd ritföng. Þeir kynntu sig, og
kvaðst maðurinn heita Brynjúlfur, vera Jóns-
son og kenndur við Minna-Núp. Föður mínum
þótti allmikið til koma, því að hér var kominn
höfundur „Sögunnar af Þuríði formanni og
Kambsránsmönnum". Brynjúlfur rakti nú ætt-
ir drengsins austur um Hreppa og Rangár-
velli í löngu máli. Ekki fór hann af baki,
meðan hann þuldi. Loks spurði hann: „Hvert
er þú að fara, Þórður?" Drengnum þótti gott
að vera ávarpaður með nafninu einu, eins og
tíðkaðist meðal fullorðinna (fermdra), en ekki
t.d. „drengur minn“ eða „væni rninn". Hann
ofmetnaðist því og svaraði borginmannlega:
„0, ég er nú bara að fara að sækja beljurn-
ar“. Hann hafði heyrt pilta taka svo til orða
og hélt víst, að sjálfur yrði hann eitthvað eldri
við að bera sér slík orð í munn. Biynjúlfi brá
•svo, að nú fyrst fór hann af baki. Hann ám-
innti drenginn um það, að hann mætti ekki
segja „bara“ um starf, sem honum væri trúað
fyrir, og hann mætti aldrei óvirða kýrnar með
beljuheiti, þessar blessaðar skepnur, sem guð
hefði sent okkur til þess að fæða okkur og
klæða. Drengurinn vissi reyndar, að þetta
óvirðingarorð átti ekki að nota, og því varð
ádrepan sárari. Þennan atburð mundi hann æ
síðan og rifjaði stundum upp af ýmsu tilefni.
— Fyrir nokkrum dögum hitti ég fólk, sem
komið er af Brynjúlfi í þriðja, fjórða og fimmta
lið. Það vissi, að hann mátti ekki heyra matar-
diska sagða óhreina, hvað þá skítuga. Þeir
gátu aðeins orðið mötugir. — Þarna hafa þá
fordæmi haft áhrif langt fram í tímann, enda
fylgdi predikun með. (Þessi eljusami fræði-
maður átti það sammerkt með öðrum slíkum
að geta ekki eignazt allar bækur, sem hann
þurfti að nota. Þá voru bækurnar fengnar að
tani og skrifaðar upp. Eintak Brynjúlfs af
Arbókum Espólíns hefur t.d. verið mjög van-
heilt, en hann hefur skrifað upp kafla og blöð,
sem vantaði, og bundið inn með hinu prent-
aða. Stundum mátti hann ekki vera að því
að lesa þær bækur, sem þó voru til, sbr. vísu
hans: Upp á hillu hugur minn / hvarflar oft
í vetur, / þar sem hvíla kinn við kinn / Kap-
ítóla og Pétur. — E.t.v. hefur hann þó haft
eitthvað annað í huga um þessa sambúð Kap-
ítólu og Péturs biskups. — Nokkrum áratugum
síðar hringja íslenzkir unglingar í bókabúð í
Kalíforníu og kaupa bækur með því að nefna
greiðslukortanúmer. Þær eru svo hraðsendar
með flugvélum. Eini strandstaðurinn á leiðinni
er hin menningarljandsamlega stífla, sem íjár-
málaráðuneytið hefur reist í tollpóststofunni,
þar sem það lætur sér sæma að fornum sið
austrænum að skattleggja innfluttar bækur.
— Unglingarnir geta líka notað símtölvuþjón-
ustu eða gagnaflutningsnet og fengið í
símbréfi þær blaðsíður, sem þeir þurfa að lesa
í ákveðnum bókum).
Ég er að segja þessar sögur af Brynjúlfi
til þess að sýna, að ekki er sama, hvaða orð
eru notuð, og að þeir, sem tala og skrifa á
almannafæri, geta haft áhrif á þróun máls til
góðs eða ills. Málið breytist eðlilega með
tímanum. í Skýrslu um Hinn lærða skóla í
Reykjavík, skólaárið 1862-1863, segir Jón
Þorkelsson í upphafi ritgerðar „Um r og ur í
niðrlagi orða og orðstofna í íslenzku": „Svo
sem allir aðrir hlutir, svo eru og málin sífeld-
um breytingum undirorpin. Ekkert mál getr
staðið í stað öldungis óbreytt, svo lengi sem
það lifír, er talað, eða bæði talað og ritað af
heilli þjóð. Hver öld hefir sitt orðfæri, sín orða-
tiltæki og sína stafsetning ...“. Ekki er sama,
hvernig málið breytist, og hver ferðinni ræð-
ur. Hinir áhrifamestu fjölmiðlungar, sítalandi
í bunustokkarásum sínum, eru því miður
margir illa máli farnir. Slíkt hefur skjót áhrif
á þessum tímum. Röng notkun orðs er skyndi-
lega orðin rétt í hugum hlustenda. Þeir hafa
vanizt henni óafvitandi. Mér fannst áður, að
slík breyting til hins verra tæki nokkur ár,
en nú hef ég sannreynt, að vansköpun tung-
unnar getur gerzt á fáeinum mánuðum, þegar
flestir fjölmiðlar taka sig saman um vitleysuna
(ekki endilega af ásetningi, heldur hugsunar-
leysi, þekkingarleysi og hirðuleysi). Ekki vant-
ar þó uppfræðsluna. Margsinnis hefur verið
bent á algengustu ambögurnar í leiðbeiningar-
skrifum og útvarpsþáttum, sem vænta mætti,
að þetta fólk læsi og hlustaði á starfsheiðurs
síns vegna a.m.k. Mikið leiðbeiningarstarf er
unnið, en oft verður einhver ambagan algeng-
ari einmitt rétt eftir að gegn henni hefur ver-
ið snúizt. Eitt dæmi af mörgum: Sverrir Páll
fjallar um ýmsar vitleysur í grein í Mbl. 21.
X., en sama kvöld og næstu daga dynja sömu
ambögur á hlustendum í sjónvarps- og út-
varpsrásum. Þeir, sem eiga að njóta fræðsl-
unnar, virðast yfir það hafnir að sinna henni.
Gísli Jónsson, Jón Aðalsteinn Jónsson o.fl.
skrifa í Mbl. í RÚV höfum við þættina um
daglegt mál, tvítekna. Þeir hafa verið misgóð-
ir eftir flytjendum, en nú um nokkurt skeið
hafa þeir verið í ágætri umsjón Marðar Árna-
sonar. Fer honum svo sannarlega betur að
koma fram sem einn prúður burtreiðarriddari
vorrar göfugu frúar, íslenzkunnar, en sem
marskálkur við stall Rauðs ráðgjafa í Rentu-
kammersmusteri Ríkismammons. Ekki virðast
fjölmiðlungar lesa hið góða kver Helga Hálf-
danarsonar,_ „Gætum tungunnar", eða hina
ágætu bók Árna Böðvarssonar, „Málfar í fjöl-
miðlum", sem út kom í fyrra og ætti að vera
skyldulesning blaðamanna. I þeirri bók og
tímaritinu Tungutaki, sem Árni ritstýrir, er
að finna leiðréttingar á næstum öllum vitleys-
um, sem halda þó áfram að vaða uppi. Fjöl-
miðlungar virðast hvorki nýta sér bókina né
tímaritið, enda vottar stundum fyrir mæðutóni
hjá Árna. Þetta sýnist vonlaust verk. Smá-
dæmi um hraða útbreiðslu aulatízku í orð-
færi: Fjölmiðlar eru hættir að bjóða okkur
nokkurn skapaðan hlut, heldur bjóða þeir okk-
ur upp á e-ð. Þeir, sem tilreiða efni handa
almúganum, hirða ekki um leiðbeiningar, þar
sem varað er við þessari ofnotkun, því að frem-
ur færist þetta í vöxt en hitt. Nú um daginn
kom flennifyrirsögn í Mbl.: „Boðið upp á leigu-
mæður“. Groddarnir, sem búa í hinum ómerki-
lega, tilvistarkreppta og dónalega reynslu-
heimi karla, fóru að hugsa eitthvað skrítið,
en urðu fyrir vonbrigðum og sátu fullir sorgar
og sútar, þegar neðar var lesið um leigumæð-
ur þessar. Ríkisútvarpið hefur oft boðið okkur
upp á söngkonur. Þarf ekki að lögsækja fleiri
fyrir klám en Jón Óttar?
MAGNÚS ÞÓRÐARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. NÓVEMBER 1990 3