Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1990, Qupperneq 8

Menning eskimóa
við Beringsund
arla mun ofsagt, að við höfum haft næsta lítil
kynni og samskipti við næstu nágranna okkar
í norðri, eskimóana, sem byggja víðáttumikil
flæmi frá Síberíu, Alaska, norðurhluta Kanada
og á Grænlandi. Líf þessa fólks er kannski
eitthvert bezta dæmi um aðlögunarhæfni
mannsins á landsvæðum, sem aðrir jarðarbú-
ar telja utan við takmörk hins byggilega
heims.
Þessi aðlögun eskimóa hefur ekki orðið á
skömmum tíma. Hvar þeir eiga uppruna sinn,
veit enginn nákvæmlega. Mannfræðingar
telja, að þeir hafi verið á ferli í Alaska og
Síberíu fyrir um 3000 árum og fyrir um 1500
árum voru þeir famir að leita austur um
norðurhluta Kanada og þaðan lá leið þeirra
til Grænlands. Þá er talið að loftslag á norður-
slóðum hafi verið mun hlýrra en nú er, og
að siglingaleiðir með norðurströnd Kanada,
til Baffinslands og Grænalnds, hafi verið
greiðfærar og lausar við ís. Alla tíð hafa eski-
móar séð sér farborða með veiðum, en þó er
mismunur á lifnðarhátum þeirra. Til dæmis
voru snjóhúsin, sem grænlenzkir eskimóar
hafa orðið frægir fyrir, óþekkt í eskimóa-
byggðunum við Beringsundið. Kajakinn hefur
hinsvegar orðið grundvallartæki til lífsbjargar
hjá öllum eskimóum og allsstaðar er sami
hundastofninn og samskonar hundasleðar.
Nú hafa þeir vikið fyrir vélknúnum snjósleðum
eins og við þekkjum hér og hundasleðar eru
einungis notaðir handa ferðamönnum.
Eskimóar eru náttúrufólk í mjög nákomnu
sambandi við hvaðeina úr ríki náttúrunnar
og þeirra andlega veröld hefur í tímans rás
orðið samtengd þessu. En um leið hafa þeir
líkt og indíánar farið illa út úr því, þegar
þeir reyna að aðlagast nútíma vestrænum lifn-
aðarháttum. Einkum hefur þeim orðið hált á
kynnum við áfengi. Yfirleitt famast þeim svo
bezt, að þeir geti verið í sínum hefðbundnu
heimkynnum við hverskonar veiðar. í seinni
tíð hefur þó sótt að þeim áður óþekktur óvin-
ur, nefnilega Greenpeace-samtökin, sem hafa
fullkomlega eyðilagt selskinnamarkaðinn.
Gríma töframanns eða miðils, sem séð
gat anda úr andaveröldinni og jafnvel
sigrað hann. Þá lét hann á eftir gera
grímu, sem lýsir þessarí óskaplegu upp-
lifun.
Nokkur atriði um
menningu eskimóa í
vestanverðu Alaska í
tilefni sýningar á nytja-
og helgigripum á vegum
Menningarmálanefndar
Reykjavíkurborgar og
Menningarstofnunar
Bandaríkjanna á íslandi,
sem nú stendur yfír á
Kjarvalsstöðum.
Stresstaska veiðimannsins við Bering-
sund var saumuð úr fjórum höfuðleð-
rum af úlfynjum, því þær voru taldar
erfiðasta veiðidýríð. Handfangið er úr
rostungstönn, ríkulega útskorið.
Með sýningunni á Kjarvalsstöðum er at-
hygli okkar beint að eskimóum við Bering-
sundið, vestast í Alaska. í tengslum við sýn-
inguna kom hingað William Fitzhugh, mann-
fræðingur á vegum Smithsonian Institut í
Bandaríkjunum og hélt fyrirlestur á Kjarvals-
stöðum. I samtali, sem ég átti við hann fyrir
Lesbók, kom fram, að eskimóar hafa raunar
alltaf verið báðum megin Beringsundsins. En
þegar Síberíu-eskimóarnir lentu undir ráð-
stjóm, voru hreindýrahjarðir teknar af ein-
staklingum og mynduð samyrkjubú. Aftur á
móti fengu fámennir hópar veiðimanna á
ströndinni að vera að mestu óáreittir fyrir
dýrð kommúnismans, en var þó bannað að
sigla nema skammt út frá ströndinni. En þar
sem mjóst er yfir sundið, um 100 km.,
hægt að sigla yfir það á einum degi, enda
voru samskipti veruleg áður fyrr.
HVERSVEGNA SELAVIK?
Á korti af þessu landsvæði rak ég augu í
íslenzkt örnefni, sem sker sig gersamlegá úr
eskimóanöfnum eins og Nubviukchuagaluk,
sem ómögulegt er að bera fram. Þetta ör-
nefni er Selavik, sem getur hugsanlega verið
eskimóamál, sagði William Fitshugh. A gífur-
lega stóru flæmi meðfram vesturströnd Al-
aska er engin byggð utan þorp eskimóa. Þarna
er ekkert vegakerfi til og þessvegna eru þetta
ekki nútíma ferðamannaslóðir. Aðeins væri
hægt að vera á bílum á götum sumra þorp-
anna, ef þá er hægt að koma þeim þangað.
Þama eru tvö ólík málsvæði. Norðantil búa
Inupiak-eskimóar og tala mál, sem skilst
meðal eskimóa í Norður-Kanada og á Græn-
landi. En sunnantil búa Yupik-eskimóar, sem
tala alveg sérstaka tungu og aðrir eskimóar
skilja hana ekk,L Mest af þeim menningarverð-
Gríma, notuð á
minningar-
hátíð um hina
dauðu.