Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1991, Síða 2

Kantor kemur
aldrei aftur
Tadeusz Kantor, einn helzti leikhúsfrömuður okk-
ar tíma, er nýlega látinn. Hann lætur eftir sig
erfðaskrá er felur í sér yfírlit um alla þá viður-
styggð og — eins og hann sjálfur orðaði það
— „les stupidités“ sem þessi öld, er nú hefur
r
Islendingar kynntust
einum mesta
leikhúsfrömuði okkar
tíma, Pólverjanum
Tadeuz Kantor, á síðustu
listahátíð. Þegar samtalið
átti sér stað, var Kantor
önnum kafinn eins og
venjulega, en tæpri viku
síðar var hann látinn.
Þetta er síðasta viðtalið,
sem tekið var við hann.
Eftir CHRISTINA
LUNDBERG
- Halldór Vilhjálmsson
þýddi.
brátt runnið sitt skeið á enda, bar í skauti
sér. En það er líka margt og mikið annað
sem Kantor lætur eftir sig...
AðLeikslokum
Ég hitti Tadeusz Kantor í fyrsta sinn í
sambandi við Listahátíð í Reykjavík á síðast-
liðnu sumri, og það vakti þá forvitni mína,
að næsta leikrit sem hann hugðist hefja
sýningar á, ætti að hljóta heitið „/ dag er
afmælisdagurinn minn“. Þessi titill kom
ímyndunaraflinu óneitanlega af stað, þar
sem það leikrit Kantors sem við fengum að
sjá í það skiptið heitir „Ég kem aldei aftur"
og gaf alveg ótvírætt til kynna að straum-
hvörf höfðu þegar orðið í leikhússtarfi þessa
framsækna leikstjóra. Átti ef til vill að líta
á þessa leiksýningu sem vísbendingu um
að hann væri í þann veginn að 'kveðja og
væri að binda enda á feril sinn sem skap-
andi listamaður? Var hann þá ef til vill líka
að búa sig undir dauðann sem stóð og beið
álengdar? Hafi svo verið, þá var vinnutitill-
inn á hinu nýja leikverki hans þeim mun
ótvíræðari og laus við alla tæpitungu: Var
þarna verið að halda hátíðlega innreið dauð-
ans að lokinni erfiðri eftirleit í öllum innstu
skúmaskotum minninganna?
Listrænar LEIKFLÉTTUR
í sviðsetningu Kantors voru snögg um-
skipti og skyndilegar þverstæður alls ekki
óalgeng uppátæki; má raunar segja að það
hafí öllu heldur verið reglan hjá honum. í
kjölfar ósköp rólegra, átakalítilla sviðsatriða
fylgdi gjarnan algjört öngþveiti á sviðinu;
ýmis atriði Ieiksins af ólíku tagi gátu þá allt
í einu tekið að blandast kyrfilega saman á
sviðinu og það í svo miklum mæli, að áhorf-
andinn vissi ekki almennilega að hveiju
hann helzt ætti að beina augunum: Samtöl
eða eintöl (ýmist á pólsku, ítölsku, frönsku
eða á ensku) leystust upp, fengu aftur á
sig „eðlilegan" blæ en gátu svo farið að
lognast aftur út af eða þá að dadaískt
skammhlaup gat skyndilega og óvænt rofíð
atburðarás leiksins eða ný atriði farið að
myndast. Uppstillingar með skúlptúrblæ og
tízkusýningardömur voru á sviðinu í einu
og öllu til jafns við leikarana. Tadeusz Kant-
or var lítið um að nota textann til þess að
„kynna“ veruleikann og var heldur ekki
gjarn á að nota efniskennda hluti eða leik-
ara í því augnamiði; þeir voru með í krafti
eigin verðleika. Allt þetta var áréttað með
svart-hvítum lit, með gulnuðum litblæ
(gamlar ljósmyndir o.s.frv.), stundum rofínn
af eldrauðri málningarklessu; atriðin undir-
strikuðu með „kantórskum“ leikbúningum
og þessari furðulegu blöndu af tónlist sem
mannanna á sér. Honum tókst að komast út
í skóginn og hóf þar sína löngu ferð á vit
frelsisins. En einmitt þessi flótti var ein af
fyrirmyndunum að þessu nýja leikverki
Kantors.
Jonasz Stern var annar tveggja lista-
manna sem voru á lífi eftir stríðið af hópi
tólf framúrstefnulistamanna í Cricot 1-
flokknum pólska. Tadeusz Kantor hélt
áfram að segja frá því með mikilli hrifningu
— að hinir „mjög svo guðlastandi“ listamenn
hefðu átt sér samastað í kaffíhúsi einu fýr-
ir stríð. Kantor sagði, að Listaakademían í
Varsjá hafí reyndar bannað sér að sækja
þetta kaffíhús þegar hann var þar við nám.
CRICOT 2 LEIKFLOKKURINN
Nafnið á hans eigin leikflokki sem hann
stofnaði árið 1955, var sem sagt hugsað
sem heiðursvottur við þennan fyrmefnda
hóp sérsinnaðra pólskra listamanna. „Cric-
ot“ er að sögn Tadeuszar Kantors pólskur
umritunar-orðaleikur sem hafí orðið til kvöld
eitt á leiksýningu þeirra félaga á kaffíhús-
inu, en við það tækifæri hafði einn af áhorf-
endunum látið þau orð falla, að „þetta væri
alls engin leiksýning, heldur sirkus!"
Þegar sagt hefur verið á stundum um
leikflokk Kantors sjálfs, að þetta væri hrein-
asti sirkus, hundakúnstir o.s.frv. þá eru
slíkar athugasemdir sem sagt mjög svo í
þeim anda sem hann hafði alltaf haft í
hyggju, því að það hafí ekki verið „leikrit"
í þess orðs venjulegu merkingu sem hann
hefur verið að setja upp til sýninga. Auk
þess að vera sjálfur alltaf með uppi á leik-
sviðinu sem eins konar samband af leik-
stjóra-leikara-áhorfanda, var þó hið ein-
stæða í fari hans það, að honum skyldi tak-
ast að sameina sín eigin ólíku viðhorf til
eigin listsköpunar sinnar sem skáld-málari-
myndhöggvari-leikstjóri-leiksviðshönn-
uður-sviðsleikari, allt í eini persónu. Og
þetta hefur hann unnið allt jöfnum höndum
en því er reyndar auðvelt að gleyma, en það
er einmitt þessi margþætta frammistaða
hans sem hefur gert hveija leiksýningu
hans að óviðjafnanlegri upplifun; eitthvað
þessu líkt er yfirleitt hvergi hægt að sjá
annars staðar.
SíðastaSýningin
Eitt af því sem hrífur menn mest í fari
Kantors — og örugglega ein helzta ástæðan
fyrir því að honum tókst að komast í snert-
ingu við svo margt fólk um allan heim —
var sá kjarkur sem hann hafði til að bera
við að horfast beint í augu við allt hið erfið-
asta og þungbærasta hér og nú ... Hvort
sem það var eitthvert tímabil í heiminum,
eitthvert sérstakt tímaskeið í Póllandi varð-
andi „ekki-raunveruleikann“, þá skóp hann
The Zero Theatre „en með því gátu menn
lifað af tómleikann" o.s.frv. Ef til vill var
það þessi arfleifð sem gerði það að verkum,
að meðlimir leikhópsins ákváðu að halda
frumsýningu í Frakklandi, þrátt fyrir allt.
Hinn 22. janúar síðastliðinn var Kantor-leik-
sýning á Qölunum í París — að öllum líkind-
um sú síðasta um aldur og ævi.
Spurningu minni um það, hvað titillinn á
nýja leikverkinu hans ætti að merkja í raun
og veru, svaraði Tadeusz Kantor: „Það kem-
ur ekki endanlega í ljós að fullu, fyrr en
daginn áður.“ Aðfaranótt síðasta æfinga-
dags á leikverkinu fékk Tadeusz Kantor
hjartaslag og dó. Það var rétt nýbyijað að
æfa jarðarför.
Höfundur er listfræðingur og hefur að undan-
förnu starfað í sænska sendiráðinu í Reykjavík,
en stundar nú ritstörf í Stokkhólmi og París.
Tadeusz Kantor 1988.
bæði virkaði kunnugleg í alþýðleika sínum
og laðaði samtímis fram hugboð um hið
harmræna í mannlegri tilveru ... í heild
myndaði allt þetta „einingu", og það var
líka ætlan Kantors; en hún átti ekki að
vera af klassískri gerð sem léti reyna á
skynjun okkar á því, hvar takmörk raun-
veruleikans lægju; enginn veit hvar tálsýnin
byijar, né heldur hvar raunveruleikinn end-
ar...
Byggt á Eigin REYNSLU
Þegar ég heimsótti listamanninn á heim-
ili hans aðeins tæpri viku áður en hann lézt,
sagði hinn sí-uppreisnargjami leikhúsmaður
um nýjasta sviðsverk sitt, að það ætti að
vera „mjög þverstæðukennt". Meginfor-
sendan fyrir leiksýningum Kantors var ákaf-
lega persónulegs eðlis, þar sem örlög hans
eigin fjölskyldu voru jafnan i brennideplin-
um. En leikverk hans fjölluðu alveg eins
mikið um örlög pólsku þjóðarinnar og sögu
hennar og í víðari skilningi.einnig um örlög
og sögu nútímamannsins, ekki hvað sízt í
sálfræðilegu tilliti. En það var samt aldei
sagt á einfaldan hátt. Þar að auki var það
„listrænt leikhús" sem gat að líta með til-
vísanir til heims listarinnar og til hans eigin
listar (og gagnrýni!).. Það að listamaður á
borð við Anselm Kiefer skyldi fara í einu
og öllu eftir leiksýningum Cricot 2-hópsins
skal því engan undra.
Upp Úr Gröf Hinna Dauðu
Meðan á æfíngunum stóð, hafði ég heyrt
minnst á þá ótrúlegu sögu um það hvemig
pólska listamanninum Jonasz Stern tókst
að flýja upp úr fjöldagröf, en hann var sá
eini sem komst þaðan lífs af. Var þetta
sönn saga? Ó jú, staðfesti Tadeusz Kantor
og skýrði mér frá því að nasistar hefðu
smalað þar saman 10.000 gyðingum, og að
umræddur listamaður hefði fyrir tilviljun
hrasað og dottið, og að hann hafí á þennan
hátt sloppið undan kúlnaregninu. Á meðan
hann var að segja frá þessu, gerði hann
teikningu af aðstæðunum þama til þess að
gera frásögnina skiljanlega. Hægt og afar
rólega hafði Jonasz Stern verið margar
klukkustundir að mjaka sér upp úr líkahrúg-
unni og hafí svo með mestu varúð læðst
upp úr gröfinni um nóttina og varð stöðugt
að gæta þess að vekja ekki athygli varð-
Úr leikhúsi
Kantors.