Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1991, Blaðsíða 2

Frá hunangsljósinu
handan hyldýpisins
Um þessar mundir er staddur hér á landi Paal-
Helge Haugen, eitt helsta ljóðskáld í norskum
samtímabókmenntum. Ljóðakver hans Med-
itasjonar over Georges de la Tour (íhuganir
um Georges da la Tour, 1990) var tilnefnt
!
Um norska skáldið
PAAL-HELGE
HAUGEN og ljóðakver
hans, íhuganir um
Georges de la Tour, sem
var framlag Noregs vegna
Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs í ár.
Eftir
ÓSKAR VISTDAL
af Noregs hálfu til Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs í ár. Hér á eftir kynnum
við þetta ágæta skáldverk, sem hefur verið
kallað «lágmælt stríðsyfirlýsing» á hendur
yfirborðskennd og kæruleysi sem einkennir
bæði hugsunarhátt, listir og mannleg sam-
skipti á okkar dögum. «Ljóðlist er andóf
gegn hinu viðtekna», fullyrðir Paal-Helge
Haugen.
Höfundurinn sækir í þessari bók innblástur
í málverk franska listmálarans Georges de
la Tour, sem var uppi á barokktímabilinu á
17. öld, til þess að lýsa eilífum átökum ljóss
og myrkurs í samþjöppuðum og orðfáum ljóð-
um eða «orðamálverkum».
í kverinu eru 34 ljóð eða «íhuganir». Inn-
gangsljóðin eru einkum myndlýsingar, en
smám saman gera þau sig óháð málverkunum
og stíga fram sem bókmenntalegt framhald
af þemum sem Georges de la Tour drepur á
í verkum sínum. Bókin fjallar í stuttu máli
sagt um grundvallarkjör mannkynsins, um
sameiginlega þjáningu og ábyrgð okkar, og
um glötun og miskunn.
Georges de la Tour túlkaði einkum hið
dulúðuga ljós, skrifar Paal-Helge Haugen í
eftirmála bókarinnar. «Hjá honum mætast
nótt og myrkur og titrandi en þó öflugt ljós
frá einstæðum kyndli eða tólgarkerti sem
kemur andlitunum í málverkum hans að glóa
með uppljómandi mannlegum krafti.» Mynd-
heimur hans er tvíræður, segir Paal-Helge
Haugen, jarðneskur og tímabundinn um leið
og hann er himneskur og eilífur. T.d. í nætur-
myndum hans breytast myndefni úr Bibl-
íunni í áþreifanlegar lýsingar á mannlegum
hverfulleika — «í skurðpunktinum á milli
þjáningar og hrifningarvímu», eins og hann
kemst að orði. Birtan í málverkum Georges
de la Tour er bæði miskunnarlaus og misk-
unnsöm, og þessi dulúðugi leikur hans með
ljósaskiptin endurspeglast einnig í ljóðum
Paal-Helge Haugen. Hann býr til myndir úr
orðum um eilífa baráttuna milli ljóss og
myrkurs og milli endalausrar þjáningar og
þrár eftir endurlausn.
Bókin byrjar með því að lýsa myrkri og
bölsýni, en henni lýkur með endurfæðingu í
ljómandi vorbirtu:
/ miðju lí£ þessi skógur
í miáju lífi þessar urrandi kverkar
þessi stamandi sorg
Þetta minnir óneitanlega á fyrstu kviðu
Vítisljóðanna í Gleðileiknum guðdómlega eft-
ir Dante Alighieri. Hún hljóðar svona í þýð-
ingu Guðmundar Böðvarssonar:
Georges de la Tour, f,1593—d.l653: Nýfætt barn. Paal-Helge Haugen tekur mið
af þessum löngu liðna málara í síðustu ljóðum sínum.
Við háifnað skeiðið, einn og engum nærri,
ég áttavilltur stóð, í myrkum viði,
þeim stíg, er skyldi ég fara, órafjarri.
Ýmislegt annað í bók Paal-Helge Haugen
minnir einnig á þetta sígilda verk. Hann seg-
ir í raun og veru frá svipaðri ferð frá myrkri
til dögunar og Dante í Helheimi. T.a.m. «ur-
randi kverkar» minna á «deplótt pardusdýrið»
hjá Dante, sem lýsir Helvíti í 34 köflum. í
ljóðasafni Paal-Helge Haugen eru einmitt
34 kvæði, og það er varla tilviljun.
Skáldið hvetur lesandann til að kanna
myrkrið; vonin og lausnin felst í því að «þú
ert ófullgerður/hluti hinnar ávallt ófullgerðu
sköpunar». Þú verður að viðurkenna allt sem
er ófullkomið og formlaust, «andhverfu/ þess
sem gæti verið» og «halda -út und myndin
opnast/ og hleypir fram, innst inni, örlítilli
birtu, dvergljósi.» Þjáning mannkynsins stíg-
ur fram í fjölmörgum blæbrigðum í vonlaus-
um heimi og minnir á takmörk sem þrá okk-
ar eru sett, en hún er eins og «hyldýpi, gljúf-
ur, bæn um uppfyllingu», «þorsti eins og
Atlantshafíð/fjóra kílómetra fyrir ofan
Titanic». Okkur stendur ótti af valdinu og
illmennskunni og af þeim viðhorfum sem leiða
þau hjá sér. Afskiptaleysi og vanmáttur
móta nútímamanninn og gera okkur samsek
í einþykkni og eigingirni okkar. Við getum
ekki séð og við viljum ekki sjá, við erum
«blindingjar/sem höldum höndum fyrir aúg-
um/í myrkrinu.» Kvæði númer XVII hljóðar
svona í þýðingu Siguijóns Guðjónssonar:
Það er langt milli okkar. Við höldum bilinu, rennum
undan,
þannig er það bezt. Við förum okkar eigin götur, viljum
ekki sjá,
vera séð. Það ber við að einhver æpir í myrkrinu, að
hálfu úlfur,
að hálfu óþekktur fugl. Stutt óp, ekki meira. Ýmist
glampi frá beygðri veru undir beru tré, getur borið fyrir
ðskýrt far eftir fót í feitri leðjunni kring um haugana.
Eða heitur andblær í koldimmri nótt, snerting arms
eða handar,
kippur frá einhverjum sem lætur sig sökkva aftur í
myrkrið
sem við öll erum komin frá. Myrkrið umlykur okkur,
grípur okkur, þrengir sér inn í okkur.
Verður þar unz morguninn rennur upp.
í aftureldingu geta birzt fljótandi leifar Ijarlægra radda
týndrar tungu, myndbrot af andliti, tónlist,
sorg, víðáttur, borgir, lauslegir hlutir, villuljós.
Allt löngu liðið. Molnaðar meiningarlausar minningar.
Langt síðan
við söfnuðumst saman utan við járnvarið borgarhliðið,
tíndum upp
úrkast, matarsorp, kjöttægjur, dýraleifar; snerum und-
an
skömmustuleg og fylltum munninn, lokuðum augum,
kyngdum. Síðar
muldruðum við lágt hvert við annað, við líkþráar sálir
okkar.
Bak við dökkar myndir af mannlegum
kvölum eygjum við eigi að síður samúðar-
fullt leiftur, von um náð. Skáldið særir fram
«hunangsljósið» eða skin miskunnarinnar, í
byijun ekki nema örlítið «dvergljós», en það
brýst síðan fram að fullu eins og guðdómleg
gjöf í augljósri andstöðu við skógarmyrkrið
í inngangskvæðinu.
Þegar allt kemur til alls snýst skáldskapur-
inn um tungumálið. í ljóðum Paal-Helge
Haugen er það hvorki meira né minna en
uppsprettulind ljóssins, þó að tungumálið leiði
einnig af sér myrkrið sem færist yfír einstakl-
inginn og heiminn. Einn gagnrýnendanna
hefur jafnvel haldið því fram að bókin —
eins og málverg Georges de la Tour — fjalli
eiginlega um fæðingu tungumálsins. Sam-
kvæmt Paal-Helge Haugen mun hlutverk
skáldsins einmitt vera að rækta tungumálið
sem verkfæri í því skyni að segja frá myrkr-
inu. Aðeins með þeim hætti öðlumst við skiln-
ing sem getur haft jákvæðar breytingar í för
með sér.
í lok ferðarinnar um Helheim nær Dante
að óminniselfunni Letu, sem afþvær allar
minningar um synd og sekt. Loksins bjarmar
af degi þegar hann stendur fyrir framan fjall
Hreinsunareldsins. Bók Paal-Helge Haugen
endar í svipuðum vongóðum anda, en hvetur
okkur til að vera viðbúin, því að ekkert er
sjálfgefíð í lífsbaráttunni:
Skola af sér sorgina, rykið
hornhúð, vetrarleifar
hleypa því út
Vera viðbúinn
þegar jörðin lyftist
undir þér, sem einstakur
svartur vængur
Vita að það er kannski enn til
að enn er mögulegt
að teyga varma
hins mögulega
þess ófædda
opnum munni
Hendumar þreifa á yfírborði myrkursins
þekkja það aftur: ósýnilegu grópin
slitmerkin, árituðu nöfnin
frostsprungumar, vegi regnsins
og þína
Það er ekki sjálfsagt
að við séum sýnileg
Það er ekki alltaf
að ég fmni andlit þitt
Éghefreynt það
hvem einasta dag
ótraustri hendi
að elska þig út úr myrkrinu
(Þýðing: Siguijón Guðjónsson)
Paal-Helge Haugen þorir að tala um sann-
leika sem nútímamaðurinn forðast að taka
til umræðu. íhuganir um Georges de Ia Tour
er magnað listaverk með dökkan hljómbotn,
sinfónía sem gefur angistinni og sársaukan-
um tón og rödd. Aðaleinkenni Paal-Helge
Haugen sem skálds er e.t.v. samkennd við
alheiminn í tíma og rúmi. í verkum hans
renna hugsun og skynjun, hið lifandi og hið
dauða, fortíð og nútíð saman í eina heild.
Þetta á hann sameiginlegt með öðrum norsk-
um skáldum sem yrkja í ófreskum anda um
tilveruna, t.a.m. Henrik Wergeland, Claes
Gill og Stein Mehren.
Síðasta kvæðið í íhugunum boðar samein-
ingu og endurfæðingu og hljóðar svona í
þýðingu Trausta Ólafssonar:
1
Renn yfir mig sem regn. Ég lyfti
augliti mínu til þín, þín streymandi
yfir lokuð augun, yfir vanga
yfir háls, á vormorgni sem
enginn á kröfu til. Vot blæja
leggst yfir mig, lætur mig dafna
rakan og nýfæddan. Hið græna rís
upp í líkamanum. Ég opna munninn
og læt það koma yfir mig
sem regn.
'Paal-Helge Haugen fæddist árið 1945 og
er geðlæknir að mennt, en hefur nú sest að
sem atvinnurithöfundur á heimaslóðum sín-
um í Setesdal á Ögðum. Hann er afkastamik-
ill rithöfundur sem vinnur með flestar grein-
ar bókmennta. Auk ljóða hefur hann skrifað
skáldsögur, smásögur, leikrit og kvikmynda-
handrit. Um þessar mundir er hann að semja
óperu um ævi og örlög norska listmálarans
Lars Hertervig (1830-1902) í samvinnu við
Atla Heimi Sveinsson tónskáld.
íhuganir um Georges de la Tour er 20.
bók Paal-Helge Haugen síðan hann kvaddi
sér hljóðs fyrir tæplega aldarfjórðungi.
Þekktasta verkið, Anne, sendi hann frá sér
þegar árið 1968. Það er svokölluð «punkt-
skáldsaga» sem segir í samþjöppuðum heim-
ildarbrotum án skýringa höfundarins frá
uppvaxtarárum, sjúkdómi og dauða ungrar
stúlku. Anne er bæði áhrifaríkt skáldverk
og bókmenntaleg nýjung í Noregi, og bókin
er enn víða lesin, ekki síst í skólum. í Ihugun-
um um Georges de la Tour notar höfundur-
inn svipuð stílbrögð, en hefur nú náð enn
betri tökum á þeim en í Önnu.
Höfundur er norskur sendikennari við Háskóla
Islands.