Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1991, Blaðsíða 6

Brautryðjandi í
atferlisvísindum
UmBURRHUS
FREDERIC SKINNER,
sem lést á síðastá ári. Á
Qórða og fimmta
áratugnum greindi hann
sig frá öðrum, sem verið
höfðu eins og hann að
rannsaka viðbrögð í anda
Pavlovs. Skinnerhafði
áhuga á að vita hvernig
hegðun lærðist og það
varð upphafið að nýrri
og sjálfstæðri vísinda-
grein, atferlisgreiningu,
sem líka er kölluð
„óperant“ sálarfræði.
Eftir GUÐRÍÐIÖDDU
RAGNARSDÓTTUR
Við upphaf fjórða áratugarins
þegar atferlisvísindin voru
enn í frumbemsku hóf
Skinner að vinna að atferl-
isrannsóknum. Um Skinn-
er er óhætt að segja að
hann hafi mótað atferlisvísindin bæði sem
raungrein og áhrifaríka heimspekistefnu.
Hann skoðaði hegðun manna og dýra, og
þóttu tilraunir hans bera vott um framúr-
skarandi hugkvæmni. Hann ól þá von í
brjósti að niðurstöður rannsóknanna gætu
hjálpað mannkyninu við að búa til betri
heim. Heim, án öfundar og illgirni, klafa
og kúgunar. Heim, sem umbunar atorku
og örvar alla listræna tjáningu.
Skinner var fæddur í Pennsilvaníu árið
1904 og ætlaði sér að verða rithöfundur.
Eftir nám á listasviði kúventi hann og sneri
sér að vísindum. Hann lauk doktorsprófi í
sálarfræði frá Harvard-háskóla árið 1931.
Styrkur frá bandaríska vísindaráðinu gerði
honum kleift að halda áfram rannsóknum
í tvö ár eftir það. Þá var hann þrátt fyrir
ungan aldur, kosinn í vísindafélag Harvard-
háskólans. Þannig gat hann unnið þar áfram
að rannsóknum í þijú ár til viðbótar.
Árið 1936 fór Skinner frá Harvard og
kenndi við háskólann í Minnisota, sama ár
og hann kvæntist eftirlifandi eiginkonu
sinni, Yvonne. Þau eignuðust tvær dætur.
Önnur er myndlistarkona og hin sálfræðing-
ur.
Skinner kenndi einnig við Indiana-háskól-
ann í Bloomington. Arið 1948 var hann
kominn til Harvard aftur, þá sem prófessor
og var þar til dauðadags.
Sem títt er um afburðamenn var B.F.
Skinner mjög afkastamikill og liggur eftir
hann sægur ritsmíða; 16 bækur, auk bóka-
kafla, erinda, og vísindagreina.
Skinner fór á eftirlaun (professor emerit-
us) árið 1974. Hann hélt samt starfi sínu
áfram og leiðbeindi stúdentum við rannsókn-
astörf, stundaði sínar eigin rannsóknir og
skrifaði. í frístundum naut Skinner góðra
lista, spilaði á hljóðfæri, málaði og gleymdi
sér við ljóðalestur. Skinner var fullur starfs-
orku til dauðadags. Viku fyrir andlátið
ávarpaði hann bandaríska sálfræðingafélag-
ið og hélt stutt erindi um ævistarf sitt. Við
það tækifæri var hann sæmdur viðurkenn-
ingu fyrir ævilangt afreksverk (I).
Á löngum og gifturíkum starfsferli hlotn-
aðist Skinner margvíslegur heiður og dylst
fæstum að hann hefði hlotið Nóbelsverðlaun
væru þau veitt í sálarfræði.
Á 4. og 5. áratugnum greindi Skinner
sig frá öðrum sem höfðu eins og hann ver-
ið að rannsaka viðbrögð í anda Pavlos.
Skinner hafði áhuga á að vita hvernig hegð-
un lærðist. Það var upphafið að nýrri og
sjálfstæðri vísindagrein; atferlisgreiningu,
líka kölluð óperant-sálarfræði.
Eins og aðrir vísindamenn sem borið hafa
höfuð og herðar yfir samtímamenn sína var
Skinner listrænn, hagur og hugmyndaríkur.
Hann hannaði og þróaði og smíðaði oft sjálf-
ur þau tæki sem hann þurfti við rannsókn-
irnar. Má þar m.a. nefna þjálfunarbúr fyrir
dýr sem oft er við hann kennt.
í þjálfunarbúrinu var stöng tengd rafliða.
Þegar tilraunadýrin ýttu á stöngina, duttu
fóðurpillur inn til þeirra í litla skál. Raflið-
inn var einnig tengdur í hlaðritá sem skráði
hvert atvik jafnóðum. Með því einu að líta
á hlaðritið var hægt að sjá hve oft athöfnin
átti sér stað þann tíma sem dýrið var í þjálf-
unarbúrinu, þ.e. rauntíðni hegðunarinnar.
Brattinn á hlaðritinu sagði til um það.
Þar með var í fyrsta sinn í sögu sál-
fræðinnar komin fram á sjónarsviðið
stöðluð mælieining fyrir hegðun.
Með þjálfunarbúrinu og hlaðritinu gat
Skinner greint hvernig sumar athafnir völd-
ust úr fjölda annarra athafna samkvæmt
þeim afleiðingum sem þær höfðu. Skinner
tók eftir því að tilraunadýrin, sem oft voru
hvítar rottur, endurtóku strax að áti loknu
það sem þau höfðu verið að gera þegar
þeim var gefið. T.d. ef tilraunadýrin fengu
fóðurpillur umsvifalaust eftir að hafa ýtt
á stöngina varð enn líklegra að þau ýttu
strax á stöngina aftur. Skinner kallaði það
að styrkja hegðunina, þegar líkur voru
auknar á því að hegðun birtist aftur eftir
þeim afleiðingum sem hún hafði. Afleiðing-
ar sem hafa þessi áhrif, kallaði Skinner
styrkja.
Þær athafnir sem styrktust, þ.e. birtust
aftur þegar þær höfðu tilteknar afleiðingar
en annars ekki, kallaði Skinner óperanta.
Aðeins ein pörun milli óperant-hegðunar og
styrkis nægir til að breyta tíðni hegðunar-
innar. Þannig geta styrkjar haft mjög hrað-
virk áhrif á atferli; — frá einu augnabliki
til annars. Þegar ein athöfn velst úr atferlis-
streyminu á þennan hátt og birtist síendur-
tekið, verður hlutfallslega minni tími fyrir
aðrar athafnir.
Skinner greindi styrkja í jákvæða og nei-
kvæða styrkja. Neikvæðir styrkjar og refs-
ing eru ekki samheiti. Hvorir tveggju, já-
kvæðir og neikvæðir styrkjar, auka líkur á
að sú athöfn sem á undan þeim fór verði
endurtekin að óbreyttum aðstæðum, en
hvorir með sínu lagi. Hafi athöfn ekki styrkj-
andi afleiðingar, slokknar hún. Þetta gildir
jafnt um hegðun manna og dýra. En Skinn-
er hélt því ekki fram að öll hegðun væri
lærð á þennan hátt.
Atferlisgreining Skinners og rannsóknar-
aðferðir eru grundvöllurinn að tækni sem
almennt hefur reynst mjög áhrifarík við
kennslu, verkstjórn og margvíslega meðferð
barna og fullorðinna. Ekki er þó alltaf vísað
til uppruna hennar.
Það gildir einu hvort athöfn á sér stað
innan veggja rannsóknastofunnar eða utan.
Því eins og listamaðurinn mótar leirinn
mótast flókið atferli af einfaldari áföngum
sem hlaðast hveijir á aðra.
Árið 1937 sýndi Skinner hvernig hægt
er að kenna skepnu, sem ekki eru ætlaðir
mannlegir eiginleikar, flókna leikni. Hvítri
rottu skyldi kennt að eyða peningum. í stað
seðla notaði hann litlar glerkúlur. Með því
að toga í keðju gat rottan unnið sér inn
glerkúlu. Kúluna varð hún að bera yfir á
annan enda í þjálfunarbúrinu. Þar var rör
sem stóð 5 sm upp úr gólfinu og ofan í það
skyldi kúlan. Vonlaust var að bíða þess að
svo flókin hegðun birtist af sjálfu sér áður
en hægt væri að styrkja hana. Því þurfti
að móta atferlið. Það var gert með því að
greina það niður í röð athafna sem rækju
hver aðra og styrkja aðeins þær sem vörð-
'uðu veginn að endamarkinu.
Pliny eldri, en svo hét rottan, var að sönnu
klaufalegur þegar hann rogaðist þvert yfír
búrgólfið með kúluna í framloppunum. En
engin þeirra athafna sem áskildar voru
höfðu upphaflega verið sýnilegar í atferli
rottunnar. Því var byijað á að styrkja eitt-
hvað sem rottan gerði og síðan byggt ofan
á það, þrep við þrep. Hvert nýtt þrep var
sértækara en það næsta á undan. Til dæm-
is voru fyrst styrktar allar athafnir rottunn-
ar sem höfðu þau áhrif að kúlan rúllaði.
Síðan aðeins þegar hún rúllaði í rétta átt.
Þar á eftir, aðeins þegar rottan rúllaði kúl-
unni yfir á hinn búrendann. Svipað er að
segja um rörið sem kúlan skylöi sett ofan
í. Fyrst var búrgólfið alveg slétt. Síðan var
settur á það örlítll halli á einum stað. Þessi
halli var hækkaður jafnt og þétt þar til loka-
hæð var náð. Ummál hans var og smá-
minnkað að sama skapi (II). Á þennan hátt
var rottan vanin við.
Á sama hátt má venja fólk við, bæði
börn og fullorðna. Skinner sýndi t.a.m. fram
á að ef lögmál óperant-atferils væru nytjuð
í skólastofunni, væri hægt að bæta kennslu-
tæknina til muna og þ.a.l. námsárangur
allra nemenda.
í mjög stuttu máli er aðferðin hliðstæð.
Námsefnið er greint niður í örsmáar eining-
ar með einu þekkingaratriði í hverri þeirra.
Einingunum er síðan raðað upp í þrep eftir
þyngd, með léttasta þreþinu fyrst. Þegar
nemandinn hefur svarað því atriði, sem sett
var fram í þrepinu, fær hann umsvifalaust
upplýsingar um það hvort svarið hafi verið
tækt. Hafi svarið verið það, getur nemand-
inn haldið áfram þrep af þrepi, þar til hann
hefur farið yfir allt námsefnið. Þessi upp-
setning kemur í veg fyrir göt og gloppur.
Hafi svar nemandans hins vegai verið ótækt
verður hann að glíma við fleiri atriði í þrep-
inu, eða þar til sýnt er að hann notar þekk-
ingaratriði þess rétt. Þá opnast leiðin á
næsta þrep. Svona koll af kolli.
Þessi kennslutækni (Programmed in-
struction) sem hefur verið kölluð boðritun
á íslensku, er tekin beint úr tilraunastofu
óperant-sálfræði. Skinner sýndi einnig fram
á hversu áhrifarík boðritun er til að kenna