Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1991, Blaðsíða 7

börnum að lesa. Hann var skiljanlega stolt-
ur af þeirri staðreynd að þegar óperant-lög-
málum var beitt við lestrarkennsluna, lærðu
börnin fljótt og auðveldlega að lesa. Það
skipti engu af hvaða þjóðerni þau voru. Það
hafði heldur engin áhrif hvaða tungumál
var talað heima hjá börnunum, hver þjóðfé-
lagsstaða þeirra var, eða hvort foreldrar
þeirra væru yfirleitt læsir (II).
Nú er það kunnara en frá er þörf að
segja, að enginn kennari kemst vfir það í
heilum bekk að styrkja umsvifalaust allar
þær athafnir sem hann vill sjá meira af.
Skinner áleit að væru skólastofurnar vædd-
ar vélum, sem matreiddu námsefnið í nem-
andann, öðlaðistTíennarinn aukið og kær-
komið olnbogarúm til að sinna hvetjum og
einum nemanda, hvetja hann og örva og
eiga með honum ánægjustund.
í því skyni hannaði Skinner kennsluvél-
ar. Kennsluvél er í grundvallaratriðum kassi
með a.m.k. tveimur gluggum á. Bak við
hvorn glugga er spóla með pappírsstrimli.
Á öðrum strimlinum eru verkefnin, en svör-
in við þeim á hinum. Snúi nemandinn verk-
efnaspólunni, birtist rammi með spurningu,
t.d. eyðufyllingu í glugganum. Nemandinn
svarar með því að skrifa svarið á þar til
gerðan stað í rammanum. Snúi hann hinni
spólunni birtist rétta svarið skrifað í þeim
glugga og nemandinn getur borið það við
eigið svar. Hafi hann svarað rétt getur hann
snúið verkefnaspólunni áfram og fengið
næsta ramma í gluggann.
Þótt engar séu kennsluvélarnar er einnig
hægt að setja námsefni fram með þessum
hætti, með því að boðrita kennslubækur.
Boðritaðar kennslubækur hafa m.a. það
umfram þær kennslubækur sem við almennt
þekkjum, að nemandinn veit alltaf hvar
hann stendur og þarf ekki að bíða til prófs.
Hins vegar er ekki hægt að tryggja að nem-
andinn svari fyrst, áður en hann flettir upp
réttu svari.
Nú á tímum er sjálfsagt að nýta tölvur
sem kennsluvélar með því að boðrita
kennsluforrit (sjá nánar t.d. III).
Þegar námsefni er boðritað fær sérhver
nemandi greinargóðar vísbendingar um
það sem ætlast er til að hann geri. Síðan
fær hann umsvifalausar upplýsingar um
(góða) frammistöðu beint og milliliðalaust.
Viðgjöfin (feedback) varðar veginn að settu
marki og gerir nemandanum kleift að rétta
sig af jafnóðum ef út af ber. Með þessu
móti minnka líkur á villum, og ef grannt
er stýrt er jafnvel hægt að koma í veg fyr-
ir þær. Nemandinn stýrir sjálfur hraða fram-
vindunnar og ólíklegt er að hann fái óbeit
á efninu, því öll verk enda vel.
Þekkingu á reglum óperant-hegðunar,
sem fengist hafa úr rannsóknum Skinners
og annarra atferlissinna, er beitt þegar fólk
er þjálfað í að hlutast til um eigin athafnir
og afleiðingar þeirra. Ávinningurinn er að
það lifir virkara og þar með væntanlega
innihaldsríkara lífi en ella.
Það sem þessi hegðunarverkfræði (be-
haviour engineering) hefur umfram aðrar
aðferðir, sem einnig geta haft áhrif á breytni
manna, er að með atferlisgreiningunni
er hægt að meta með raunprófunum
hvernig þær breytingar, sem á hegðun-
inni verða, eru til komnar, þ.e. hvort þær
eru vegna markvissrar íhlutunar; kennslu
og meðferðar eða ekki.
í byijun var atferlistækni aðallega beitt
á vandkvæði í hegðun barna og vistmanna
á stofnunum. En þekking á lögmálum atferl-
ismótunar og leikni í að beita þeim, kemur
að gagni eðli máls vegna, alltaf og alls stað-
ar þegar hlutast skal til um'það hvernig
fólk hagar sér, s.s. í uppeldi, áróðri, fræðslu,
ráðgjöf, þjálfun og meðferð. Enda er óp-
erant-sálfræði núorðið nytjuð á flestum svið-
um mannlífsins, ekki síst í forvarnarstarfi
ýmiss konar. Einnig á þeim sviðum sem
oftast hafa verið aðgreind í a) iðnaðar-, b)
skóla-, og c) klíníska sálfræði.
Nokkur dæmi um slík viðfangsefni eru
að kenna fólki aðferðir til að
a) stýra frammistöðu; gæðum og afköstum,
koma í veg fyrir slys á vinnustöðum,
undirbúa verðandi geimfara, þjálfa sirk-
usdýr eða leitar- og hjálparhunda,
b) boðrita námsefni, örva virkni nemenda,
þjálfa unglinga í ákveðni gegn ávanaefn-
um, greina hvort ótæku atferli bams er
viðhaldið af athygli kennara og foreldra,
eða öðrum umsvifalausum afleiðingum,
c) bæta úr ófullnægjandi samlífí, draga úr
of- eða vaneldi, þunglyndi, spennuverkj-
um, kvíða og fælni.
Önnur svið má ogtelja, s.s. endurhæfingu
afbrotamanna, öldrunar- og íþróttasálfræði,
og síðast en ekki síst umfangsmikil þjálfun-
arkerfi fyrir þroskahefta. Á undanförnum
árum hafa óperant-lögmál einnig verið nytj-
uð þegar koma skal skikkan á umhverfið,
t.d. með umsvifalausum upplýsingum til
ökumanna um eigin ökuhraða, sem gefnar
eru við (feeded back) á vegkantinum.
Þótt óperant-atferli hafi í upphafi verið
það atvik að hvít rotta ýtti niður slá, þá
er skilgreiningin á óperant-hugtakinu
ekki háð tiltekinni athöfn, heldur því
hvort hún reynist birtast aftur eftir að
hafa tengst tilteknum afleiðinguin.
Þessi sveigjanleiki óperant-tengsla (að
ekki þurfi ákveðið áreiti til að framkalla
ákveðið viðbragð) er forsenda fyrir því, að
hægt er að nytja reglur óperant-sálfræði
við jafn margbreytilegar og ólíkar aðstæður
og ofangreind dæmi bera vott um.
Framlag Skinners vann honum álit, ýmist
sem djúpvitrum og snjöllum hugsuði eða
köldum og ómannúðlegum drottnara, sem
mannkynið þyrfti að vaf'a sig á vegna þeirr-
ar hættu á alræði sem þekking á lögmálum
atferlisstýringar gæti falið í sér.
Við kappræður sem haldnar voru í Mont-
real árið 1980, hafði sá kunni breski sál-
fræðingur, Hans J. Eysenck (hann kom til
íslands árið 1985), orð á því að líklegast
væru fáir vísindamenn jafn misskildir og
Skinner. Eyseck innti Skinner einnig eftir
því hvernig honum gengi að þola slíkt álag?
„Mér finnst,“ svaraði Skinner með hægð,
„að ég þurfi ekki að vera skilinn nema svona
þrisvar til fjórum sinnum á ári“ (I).
í umfjöllun um vanda stjómunar minnist
Skinner m.a. þess, að það hafi alltaf verið
hið vanþakkláta hlutverk vísindanna að
svipta manninn þeirri trú sem hann ól í
bijósti um stöðu sína í alheiminum (IV).
Hvað atferlistækni varðar, þá er það með
hana rétt eins og með aðra þekkingu, henni
er hægt að beita jöfnum höndum við þau
verk sem til heilla horfa fyrir mannkynið
sem og annarra. Rannsóknir á lögmálum
hegðunar er leið til að afla þekkingar á því
sem er, og auka við þann forða. Ef iila tekst
til er það ekki vegna móður náttúru eða
vísindanna, þ.e. hvorki vegna eðlis þeirra
sambanda sem eru á milli atferlis og um-
hverfis, né aðferðanna við að finna þau.
Af eigin rannsóknarniðurstöðum og ann-
arra dró Skinner þá ályktun að refsingar
væru ónothæf kennslutækni. Gildir það
einu hvort temja skuli og þjálfa dýr, upp-
fræða börn, stýra fólki til verka eða eiga
við afbrotamenn.
Niðurstöður úr rannsóknum sem unnar
hafa verið síðustu þijá áratugina styðja
þetta enn frekar. Þær hafa sýnt, að refsing-
ar og afleiðingar þeirra eru mjög flókið
fýrirbæri og §arri því að vera hrein sþegil-
mynd styrkingar. Að vísu geta refsingar
slegið strax á atferlið, en valda jafnframt
ýmsum hliðarverkunum sem geta verið jafn
ótækar og þær gerðir sem refsa skal (V).
Nú þegar Skinner er allur, má segja að
innan óperant-sálfræði sé fjórða kynslóð
vísindamanna að hasla sér völl. Um allan
heim; frá íslandi til Ástralíu og Kaliforníu
til Kína, starfa konur og karlar við að greina
atferli manna og dýra, og við að nytja þá
þekkingu sem úr slíkum rannsóknum fæst.
Þekkingu, sem öllum er aðgengileg, og er
án þeirrar dulúðar sem sálfræðin hlaut í
vöggugjöf.
I þessum eftirmælum um B.F. Skinner
og þau áhrif sem hann hefur haft hef ég
reynt að draga upp útlínur í mynd af manni
sem með einurð og iðjusemi, frumleika og
e.t.v. einhverri heppni, braut það land sem
í hálfa öld hann horfði yfir. Úr þeim far-
vegi hefur hvert blómið af öðru skotið upp
kollinum og sáð sér. Sé myndin fullunnin
opnast áhorfandanum sýn að öguðum vinnu-
brögðum og óhefðbundinni hugsun sem spila
saman létt og leikandi. Slíkt samspil er í
senn uppspretta og einkenni á verkum hins
fijóa og skapandi vísindamanns. Scientia
sine arte nihil est.
En mikið er enn eftir ómálað og myndin
ekki hálfgerð. Á hana vantar t.a.m. einstæð-
ar kenningar Skinners um málrænt atferli,
sem hann sjálfur áleit að væri merkasta
framlag hans. Er það von mín, að þeir drætt-
ir og aðrir hér afskiptir, verði dregnir af
öðrum mér drátthagari.
I. Sobel, D., 1990 (20. ágúst). B.F. Skinner is dead
at 86; Pioneer of Behaviour Studies. The New York
Times Obituiaries, bls. A1 og A12.
II. Skinner, B.F., 1969. Contingencies of reinforce-
ment: A Theoretical Anaiysis. New Jersey: Prentice-
Hall.
III. Ragnheiður Briem, 1986. Þriðja sjónarmiðið —
um töivur í kennslu. Ný menntamól 4, (2), 20—23.
IV. Skinner, B.F., 1953. Science and human behav-
ior. New York: Macmillan.
V. Michael, J., 1987 (25. maí). Behavior analysis:
An overview. Erindi flutt á ráðstefnu Association for
Behavior Analysis í Nashvilie, Tennessee.
Höfundur er atferlisfræðingur og býr á Raufar-
höfn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. APRÍL 1991 7
SIGURÐUR PÁLSSON
Skilnaðarstund
Dalalæðan kom niður fjallið á góðum gönguhraða og
færðist nær okkur undarlega skipulega.
Við sátum á stéttinni austanmegin við hótelið og
fylgdumst með henni koma nær. A stóru svölunum
vestanmegin sátu tveir brimsaltir stríðsmenn á
eftirlaunum, reyktu margreyndar pípur og þögðu.
Það eru óteljandi herbergi á þessu hóteli görguðu
mávarnir þegar við komum. Óteljandi herbergi fyrir
ástina.
Inni í borðsalnum breiddu þessar þrjár ungu konur þykka hvíta
dúka á borðin, bónuðu leirinn og fægðu
silfrið. Alltaf virtust þær brosa útí annað þessar
stúlkur og augnaráðið var þeirra sérgrein.
Dalalæðan sveif nokkrum metrum ofar jörðu og
breiddist á jöfnum hraða yfir allt sjónarsviðið eins og
Ijósgrátt teppi og allir bátarnir hurfu skyndilega og'
hafnargarðurinn en ofar var ennþá alveg heiðskírt og
fjallseggjar stóðu í loga kvöldsólar.
Við heyrðum allt í einu að mávarnir voru þagnaðir
og ákváðum að leiðast inn í veitingasalinn að borða
kveðjumáltíðina.
Augnaráð stúlknanna .fylgdi okkur.
Höfundur er skáld í Reykjavík.
Konungsríki
Örsaga eftir
MARGRÉTI GUÐMUNDSDÓTTUR
Heima hjá mér uxu fallegar blómabreiður ...
það voru njólar
þegar ég var lítil byggði ég mér bú þarna
þarna var ég alveg hult fyrir umheiminum.
Búið, voru flekar sem mynduðu gólf og tvo veggi í vínkil sem gerðu gott
skjól. Eg byggði þetta sjálf þó að ég væri ekki há í loftinu. Ég sló upp borði og
bjó til hillu.
Þetta var mitt konungsríki.
Svo fékk ég gamlan höldulausan bolla og undirskálar með sprungum hjá mönnu.
Og gamla svuntu sem ég hafði fyrir dúk.
Svo fór ég inn í blómabreiðuna — sem var njólar
og tíndi njólablöð og setti þau í gamla loklausa sultukrukku
og þá var fallega dúkaða borðið mitt skreytt blómum.
Ég náði í mold í gamla málningardós og sótti vatn í þvottahúsið og bakaði.
Kökurnar setti ég á undirskálarnar með spmngunum og skreytti þær með
sóleyjum og fíflum sem ég hafði tínt í blómabreiðunni
inn á milli njólanna.
Og það var enginn vandi að búa til kakó.
Ég átti könnu sem einu sinni hafði verið með haldi og loki og fjórum litlum
fótum og fallegu blómamynstri.
En þó svo að haldið væri brotið
og tveir fætur líka brotnir og lokið horfið — og blómamynstrið nánast því af
máð sótti ég vatn í hana í þvottahúsið og setti eina teskeið af mold út í.
Þá átti ég kakó með kökunum
sem voru alveg að verða tilbúnar í sólinni.
Njólarnir voru svo hávaxnir
að búið og ég — sáumst ekki frá húsinu.
Það var svo gott.
Það var svo öruggt.
Ég gat fylgst með fólkinu sem fór hjá — án þess að það vissi.
Það gat verið ótrúlega spennandi.
Þetta var mitt ríki.
Þarna var ég í mínum eigin heimi.
Bakaði kökur, bauð fólki í heimsókn
átti í skemmtilegum samræðum.
Breytti heiminum.
Vaskaði upp, þreif og gekk frá.
Hugsun mín fór á flug.
Og það var gaman.
WILLIAM HEINESEN
Tileinkun
Baldur Pálmason þýddi
Myrkvast frostheiður himinn
á marzkvöldi hægt og hægt.
Sigin er sól.
Tendrast stjörnur að baki dimmum fjöllum.
Lágt yfir haffletinum til austurs
má greina loftkenndan nýmána,
áþekkan kóngulóarvef.
Vegirnir allir og stígamir sem ég steig!
Ógenginn á ég bara einn,
torleiðið hinzta
yfir sortnandi mar, inn í húmið.
Þangað mun ég feta þakklátum huga.
Þangað mun ég feta
og beina til ykkar ástúðarhug,
sem enn eruð ung hér á jörðu.
ykkar sem búið við sólsetrið,
þjáningar og þrár,
ykkar sem njótið kvöldstjörnunnar og
vonanna.
Þetta Ijóð birtist í „Panorama med regnbue't kvaeðabók Heinesens, sem út kom árið
.1972. Þegar á daginn kemur að skáldið endar ævi sína í marzmánuði löngu síðar (12.
marz sl.), liggur nærri að geta sér til, að það hafi verið gætt sagnaranda. — B.P.