Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1991, Page 2

ÞORBJÖRG
HRÓARSDÓTTIR
Fyrsta-
persónu-
fornafnið
Fyrstapersón ufornafnið
stendur fyrir framan spegilinn.
Starandi augnaráðið mætir
sjálfu sér á miðri leið.
Stórskotaárás stingandi
augnasteina myndar
sprungur í speglinum.
Fyrstapersónufornafnið
stendur fyrir framan
sprunginn spegilinn
og starir á
fleirtölumynd sína.
Máninn
Hún laut þungu höfðinu og
horfði á andlit sitt speglast
í tæru vatninu og fölur
máninn mætti þögulu augnaráði
hennar neðan úr djúpinu,
blikkaði augunum og brosti
vingjamlega og hún reyndi
að mynda bros á móti en
gafst upp og dýfði höfðinu
niður í vatnið og gárurnar
leystu upp vingjarnlega mánann.
Höfundur er nemi í Háskóla íslands.
HERBORG
FRIÐJÓNSDÓTTIR
Endurfundur
Þú varst farinn, horfinn,
og ég fann
hve sárlega ég þarfnaðist þín.
Ég leitaði þín lengi og ákaft,
vissi óljóst hvernig það hafði gerst
sá í svip
leiftur augna, fálmandi hendur,
heyrði hratt fótatak fjarlægjast.
Ó hefð’ ég skynjað
sem starð’ ég mállaus
í mjúkan vökvann,
náð að kalla:
Nei — ekki!
Ráðleysi og ringl,
stjákl um stofur og ganga.
Fengi ég haldið áfram?
Myndir í skotum
en allt í kring
bert og tómlegt
af því þig vantaði.
— Og svo loksins fann ég
þig aftur
— íefstu kommóðuskúffunni
í ganginum
— undiröllum vettlingunum.
Þar hafði hann sett þig
meðan ég málaði stofuna,
alls staðar fálmandi
óvitinn minn.
En nú varstu fundinn,
langþráði HAMAR,
og ég gat farið að hengja
myndirnar upp aftur!
Höfundur er ritari hjá Alþingi.
Verður hægt að
lækna æðakölkun?
Tveir vísindamenn við háskólann í Texas, Michael Brown og Joe Goldstein, hafa samtengt
rannsóknir sínar og uppgötvanir á því á hvern hátt kólesteról kémst inn í frumur.
An kólesteróls myndum við
deyja. Sérhver fruma í
líkama okkar þarfnast
þessarar eggjahvítufitu,
til þess að vöðvarnir
öðlist þanþol og styrk.
En kólesterol getur
einnig drepið okkur. Ef
of mikið magn þess er í blóðstreyminu get-
ur það sest í æðaveggina og þá þrengjast
æðarnar svo mjög að æðakölkunin eykst
og þetta leiðir að lokum til stíflu. Sjúkdóm-
ur þessi er flókinn og erfiður viðfangs, en
inntak hans er þetta: Þegar frumur æða-
veggjanna þekjast kólesteróli, ummyndast
þær í þrútnaðar froðufrumur og mynda
samhangandi fitu-flekki, sem stífla innsta
frumulag æðanna og mynda slímlag frumu-
anga og fitu, sem tefur blóðstreymið, eðli-
legt blóðstreymi. Að lokum veldur ónóg blóð-
streymi og súrefnisskortur hjartaslagi eða
alvarlegu hjartaáfalli.
Það er augljóst, að til að vinna á þessari
myndun varð að útbúa eða finna upp fín-
tækni til þess að halda kólesteróli í skefjum
og skilja eðliseinkenni þess. Það er stutt
síðan framfarir urðu í einhveijum mæli á
þessu sviði. Það gerðist skömmu eftir 1970
að tveir vísindamenn við háskólann í Texas,
Michael Brown og Joe Goldstein, samtengdu
rannsóknir sínar og uppgötvanir um það á
hvern hátt kólesteról kemst inn í frumur.
Fyrir þessa uppgötgvun hlutui þeir Nóbels-
verðlaunin í læknisfræði. Jack Oram líffræð-
ingur við háskólann í Washington telur að
hann hafi fundið hvernig megi draga kól-
esteról út úr frumunni, og aðferð til þess.
Ef hann hefur rétt fyrir sér, þá má ætla
að hann hafi uppgötvað bestu aðferð, sem
byggist á notkun náttúrutækni til að hindra
skaðvænleg áhrif kólesteróls, aðferð, sem
gerir okkur fært að sigrast á kólesteróli.
Oram var rétt að heija rannsóknarferil
sinn, fyrir meira en áratug, þegar áhugi
hans vaknaði á efnaskiptum og breytingum
á kólesteróli.
Um þetta leyti urðu Brown og Goldstein
heimskunnir fyrir brautryðjendauppgötv-
anir sínar á lipópróteini, fituhvítu, sem bar
kólesteról um æðakerfíð. „Þessar rannsókn-
ir voru ævintýri líkastar," sagði Oram. „Hér
vorum við, Seattle-hópurinn, að dunda og
svo voru Brown og Goldstein þama niður
frá, að lifa ævintýrið." Þeir í Texas komust
að því að ein tegund lipópróteins, sem nefnd
var létt lipóprótein (low density lipópró-
tein), skammstafað LDL, flutti kólesteról í
frumur með því að tengjast frumuviðtaka
á yfírborði frumunnar. Þessir frumuviðtakar
voru prótein, gædd lífefna-segulmagni, sem
drógu LDL-próteinin að frumunni og sam-
einuðust síðan frumunni með innihaldinu,
kólesteróli. Frumur sem voru svo til snauð-
ar af kólesteróli drógu á þennan hátt sem
mest kólesteról til sín en þær (frumur) sem
voru birgar af efninu framleiddu ekki við-
taka.
Vísindamenn höfðu komist að því að
frumur taka við meiru af kólesteróli en þær
þarfnast. Því var nærtæk ályktun að það
hlyti að vera til líffrumukerfi, sem fjarlægði
kólesteról úr frumunum, ef svo væri ekki
myndu allir vera komnir með æðakölkun
innan nokkurra vikna. Og svo var farið að
leita, grunur féll á aðra tegund lipó-
próteins, sem nefnist þungt lipóprótein (high
density lipóprótein), skammstafað HDL.
Síðan var ályktað að HDL hreinsaði frumur
ofhlaðnar kólesteróli og flytti það síðan um
æðakerfið með blóðinu í lifrina, þar sem það
eyddist. Þessi grunur staðfestist við það,
að rannsóknir sýndu að einstaklingum með
háa HDL-gráðu var lítt hætt við æðakölkun
og hjartaáföllum. Og Oram útskýrði: „Ef
þetta kerfi starfar vel, þá skiptir engu máli
hvað mikið er látið í sig af kólesteróii í mat
og drykk, menn geta borðað eins fituríkan
mat og menn hafa smekk fyrir, líftækni lík-
amans hreinsar það burt.“
En ef þetta flutningakerfi á kólesteróli
bregst, þá má vænta óþæginda og æðakölk-
unar, jafnvel þótt menn borði fitusnauðan
mat, eða fíturýran. Snemma á níunda ára-
tugnum tók Oram að rannsaka þetta kerfi
í rannsóknarstofu sinni. Hann notaði rækt-
aðar vefjafrumur, sem hann fyllti af kól-
esteróli með viðtökum. Síðan lét hann frum-
umar liggja í upplausn sem innihélt HDL,
sem álitið var að hreinsaði burt kólesteról,
og það kom á daginn að kólesterólinnihald
frumanna minnkaði stórum. Hann taldi þar
með, að eins og DL-sameindir gætu HDL-
sameindir tengst viðtaka á ytra borði fru-
munnar. Nú fór Oram að leita viðtakanna,
hann notaði HDL sem hann merkti með
geislavirku merki. Þegar hann setti þetta
geislamerkta HDL út í vökvann sá hann
að HDL tengdist flekkjum, líkast til viðtök-
um á veggjum frumanna.
Framhaldsrannsóknir sýndu svo að ekki
varð um villst, að þegar frumur innihéldu
of mikið kólesteról, þá bar mikið á þessum
flekkjum og þær frumur drógu að sér HDL
í miklum mæli. Ef lítið var um kólesteról í
frumunum þá myndaðist lítið af flekkjum.
„Þessir flekkir virtust verka eins og viðtak-
ar, sem tengdust HDL og stuðluðu að því
að fjarlægja kólesteról úr frumunni," segir
Oram.
Oram taldi sig hafa gildar ástæður til að
halda fram réttmæti þessara kenninga,
meðal annars vegna þess að þær samhæfð-
ust fylliiega sönnuðum staðhæfingum
Browns og Goldsteins um LDL-ferlið.
Kólesterólið varð að berast með LDL til
þess að hafna í frumuviðtaka. Ef kólester-
ólið lak úr frumunni, þá var flutningur HDL
óþarfur og þar með þurfti ekki neina við-
taka til þess að festa HDL á yfirborði fru-
munnar. HDL-sameindimar gátu einfald-
lega flutt kólesterólið, sem lekið hafði úr
frumunum, með sér um æðakerfið. Viðtak-
inn var því óþarfur og margir efuðust um
að hann væri til.
Þrátt fyrir þessi andmæli taldi Oram sig
vera á réttri leið. Venjulega lekur kólesteról
ekki úr frumunni. „Of mikið kólesteról,"
sagði hann, „hrúgast upp í frumunni og
lokar frumuhimnunni eða stíflar hana.
Fmman geymir ofgnótt kólesteróls í fítu-
dropum sem bólgna út eftir því sem meira
berst og rýrna þegar þeir tæmast af efninu.
Ef til vill verður HDL-sameindin að þrengja
að eða bindast viðtaka til þess að draga
kólesterólið út.“
Til þess að sanna þennan grun sinn tók
Oram að athuga fmmugróðurinn í rann-
sóknarstofu sinni. Hann hlóð frumurnar
með kólesteróli og merkti það með geislun-
armerki. Þegar hann flutti frumurnar í
vökvaupplausn sem innihélt HDL, þá flutt-
ist geislamerkt kólesterólið úr fmmunni að
frumuhimnunni. Oram grunaði að HDL
sendi einhverskonar merki inn í frumuna,
þegar það hefði fest sig við viðtakann.
Nýjustu tilraunir sýna að það er einmitt það
sem gerist. Tákn eða merki af efnafræðileg-
um toga virðist „segja“ frumunni að koma
kólesterólinu að yfirborði fmmunnar, þaðan
sem það er er fjarlægt af þungum lipó-
prótein-frumum.
„Þeir stóðu skakkt að tilrauninni," segir
Oram um gagnrýnendur sína. „Þeir skildu
ekki að kólesterólið sem er í frumunni flyst
ekki að himnunni án einhverskonar merkja.“
Næsta skref Orams var að reyna að finna
eigindi sameindarinnar, sem líklega var pró-
tein, sem var viðtaki HDL. En hvaða pró-
tein var það sem hann var að leita að? Pró-
teinin á yfirborði frumunnar skipta þúsund-
um. Oram þvoði nokkrar frumur upp úr
hreinsivökva til þess að losa próteinin og
skipaði próteinunum niður eftir vigt. Til
þess að finna HDL-viðtakann reyndi hann
hin vigtuðu prótein með geislavirku HDL.
Og hann fannst.
„Þegar maður hefur loksins einangrað
próteinið, sem maður álítur að sé viðtak-
inn,“ útskýrir Oram, „þá er hægt að koma
viðtakanum í tengsl við frumuna og þá sér
maður hvort það gerist sem kenning manns
telur að muni gerast."
Til þess að komast til botns í þessum
rannsóknum og tilraunum varð Oram að
leita til líftæknifræðinga. Það voru gerðar
tilraunir og eftirmyndir og að lokum tókst
að einangra próteinið, rétt prótein.
Nú vinnur Oram að rannsókn á gerð við-
taka HDL. Þegar maður þekkir gerðina,
gerð próteinsins, þá er auðvelt að leita uppi .
samhengisgerð amínósýrunnar, sem myndar
uppistöðuna í hvítuefnum. Þannig má fara
að ímynda sér hverrar gerðar viðtakinn er,
hvernig hann lítur út. Eftir því sem Oram
hefur komist næst er þetta mjög sérstætt
prótein, hluti af vefjarhuiu frumunnar, gerð-
ur úr 14 tengdum einingum, hver eining
er mótuð sem tveir spíralar. „Þessir spíralar
geta myndað sívalninga með því að tengj-
ast hvor öðrum,“ segir hann, „og myndað
gróp í frumuna.“ Hann íhugar að sameindir
þrengi sér um grópina inn í frumuna og
gefi merki um að kólesterólið streymi að
yfírborði frumunnar. Annar möguleiki er sá
að grópin auðveldi kólesterólinu að streyma
um grópina að yfirborðinu. Og Oram heldur
áfram: „Eftir að merkið berst, sér maður
hvemig kólesterólið streymir frá frumunni
hraðar en ef um leka væri að ræða.“
Lyf sem gæti flutt þessi skilaboð myndi
valda algjörum umskiptum í lækningu æða-
kölkunar. „Lyf sem væri sama eðlis og
HDL-viðtakinn myndi þýða sigur á æðakölk-
un með því að draga kólesterólið úr frumum
æðaveggjanna," segir Oram. Lyfið myndi
streyma að viðtaka og senda „skilaboð“ inn
í frumuna, einhverskonar eftirlíkingu HDL-
sameindarinnar. Þessi efnafræðilegu skila-
boð myndu draga óþarfa kólesteról út úr
frumunni, sem flyttist síðan burt með HDL-
sameindunum. Slíkt lyf komist langt í því
að lækna æðaþrengsli og æðakölkun, sem
orsakar flest dauðsföll í hinum vestræna
heimi.
Medicine Watch — Larry Husten.
2