Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1991, Page 9

1
í : i i
'
spil steinlagninga og grass, sem var að gulna
Brýrnar í Leníngrad 4
Frelsi drukknu
hórunnar
Eftir ÞORVARÐ
HJÁLMARSSON
Agötum Leníngrad er auð-
séð á svipmóti fólksins
að í Sovétríkjunum búa
margar þjóðir, ólíkum
kynstofnum ægir þar
saman og ef til vill er
það fleira sem skilur
fólkið að en uppruninn
einn.
Atakanlegar lýsingar skáidkonunnar
Marínu Tsvetajévu koma í hugann. Marína
opinberar í minningarbók sinni „Október í
járnbrautarvagni" þá tvo heima rússnesku
þjóðarinnar sem hún stóð skyndilega frammi
fyrir í byltingunni. Heimi yfirstéttarinnar og
borgaranna annarsvegar og hinsvegar heimi
hins óbrotna almúgafólks.
Marína tilheyrði í uppvexti sínum efri milli-
stétt keisaradæmisins, líkt og skáldbróðir
hennar og' síðar á ævinni einlægur vinur og
gagnkvæmur aðdáandi, Boris Pastemak. Fað-
ir Marínu var prófessor við Moskvuháskóla
og jafnframt einn af stofnendum Listasafns
Moskvuborgar fyrir æðri listir, sem í dag
dregur nafn sitt af Púskín og heitir: Púskíns-
Sjónlistasafnið. Móðir Marínu var tónelsk og
átti þann draum í æsku að helga sig píanótón-
listinni sem hún nam hjá ekki ómerkari manni
en Antoni Rubinsein, en eins og voru örlög
margra kvenna þeirra tíma og fram eftir allri
þessari öld, var henni meinað að þroska hæfi-
leika sína af föður sínum sem átti ekki stærri
drauma henni til handa en húsmóðurstarfið.
Náði vilji föðurins fram að ganga og móðir
Marínu, sem var af þýsku bergi brotin, ól
börn sín upp í Moskvu aldamótaáranna við
hljóðfæraslátt og ljóðalestur á heimili sínu,
auk þess sem hún valdi samviskusamlega
einkakennara er hæfðu stétt bama hennar.
Seinna sagði Marína Tsvetajéva að hún ætti
móður sinni allt að þakka: „Tónlistina, nátt-
úruskynjunina, ljóðlistina og kynni mín af
Þýskalandi, hæfileikann til að standa fyrir
máli mínu, hetjuskapurinn!“
Andrúmsloft lista og evrópskrar menningar
umlék Marínu, andrúm stöðugleika og fágun-
ar sem Tómas Mann átti eftir að skyggna í
verkum sínum, heimur heiðarleika í viðskipt-
um og þjóðfélagsóréttlætis sem hrundi til
grunna í fyrra heimsstríði aldarinnar. Þessi
heimur, byggður á sinnuleysi og blekkingu,
kollsteyptist skyndilega fyrir augum Marínu
Tsvetajévu þegar hún stóð í fyrsta sinn
frammi fyrir rússneskri alþýðu í lestinni sem
gekk á milli Krímskagans og Moskvu (vin-
sæll dvalarstaður lista- og menntamanna yfir-
stéttarinnar var í Þeodósíu á Krím). Þarna
sá þessi greinda kona, sem kom úr vernduðu
umhverfi og algerlega afskiptalausu um hag
alþýðu manna, þá fulltrúa þjóðar sinnar er
hún hafði engin kynni haft af áður. í einni
sviphendingu opinberast það þessari 25 ára
gömlu konu að í landi hennar búi tvær þjóðir
og hlutskipti þeirra sé gerólíkt, verðmætamat-
ið annað og hungrið og heiftin ólgar í hugum
þeirra arðrændu. Hún sér í hendi sér að upp-
gjör þessara heima stendur yfir og grimmd
og niðurrif októberbyltingarinnar er óhugnan-
legt, eirir engu, allar hugmyndir breytast og
ekkert verður samt aftur.
Hún skildi að það Rússland, sem hún hafði
þekkt í stofunni heima sem barn, var land
misskiptingar og gerspilltra stjórnarhátta, en
afstaða hennar var uppeldi hennar þóknan-
leg, hún skipar sér við hlið þeirra er reyna í
örvæntingu að halda völdum í samfélaginu
og kann það að hafa ráðið miklu að maður
hennar gekk til liðs við hvítliðana og þjónaði
þar sem liðsforingi. Afstöðu sína átti Marína
Tsvetajéva eftir að borga dýru verði. Harmi
slegin orð skáldkonunnar um reynslu sína í
lestarferðinni frá Krímskaganu eru lær-
dómsrík þeim er freista þess að skilja hvílíkur
blekkingarhjúpur hefur leikið um þessa þjóð,
blekkingarhjúpur sem jafnvel hefur náð að
varpa ryki í augu fremstu manna hennar: „í
andrúmi járnbrautarvagnsins héngu einungis
þijú orð líkt og axir á lofti. Smáborgarar,
arðræningjar, blóðsugur" skrifaði hún og
hélt áfram: „Ótti, hatur, heimska, veraldar-
hyggja, afskræmt tungumál ...!“
Þannig kom heimur byltingarinnar Marínu
fyrir sjónir, harmleikurinn var í augum henn-
Marína Tsvetajéva.
ar stéttarátökin sem fóru eins og eldur í sinu
og urðu hjaðningavíg þjóðarinnar á sjálfri sér
og heiftin, óbilgirnin sem þessar tvær and-
stæðu fylkingar sýndu hvor annarri. Sú heift
kom harðast niður á alþýðu manna sem átti
sér engan hlífðarskjöld gegn grimmdaræðinu.
Ef afstaða hennar er sem fyrr skýr og í
frægú ljóði um hvítliðana líkir hún þeim við
svarta nagla í síðu Antikrists, skömmu eftir
að það ljóð birtist var Marína Tsvetajéva land-
flótta gerð og settist hún að í Berlín þar sem
maður hennar, Efron, var fyrir.
í Berlín kynntist Marína skáldinu Andrej
Belí, sérkennilega mögnuðu skáldi sem var í
upphafi aldarinnar einhver helsti brautryðj-
andi nútímaskáldskapar á rússneska tungu.
Sterk undiralda einkennir expressjóníska
ljóðagerð hans, sem fellur einna helst undir
þá skilgreiningu að vera á mörkum symból-
isma og fútúrisma. Andrej Belí skrifaði einig
nokkrar skáldsögur, meðal annars hina frá-
bæru „Pétursborg" þar sem skáldleg sýn
hans og næmi er aðdáunarverð. Marína heill-
aðist ung af ljóðlist hans og er hann talinn
höfuðáhrifavaldur hennar sem skálds.
En flóttafólkið undi ekki til lengdar hag
sínum í Berlín og nú tóku við ár sífelldra flutn-
inga úr einu Mið-Evrópuríkinu í annað. Það
var í Tékkóslóvakíu sem fundum Marínu og
jöfursins Boris Pasternak bar saman, urðu
þar fagnaðarfundir. Skáldmæringurinn sætti
á þessu skeiði sem endranær slíkum ofsóknum
heima fyrir að honum var þar með engu
móti vært.
Boris Pasternak átti eftir að gera átaka-
tímabili októberbyltingarinnar skil, engu síður
en Marína, það gerði hann í skáldsögunni
ógleymanlegu „Doktor Zivagó" þar sem ytri
og innri heimur byltingarinnar og manneðlis-
ins takast á, heimur einstaklingseðlisins sem
með varðveislu dýrmætasta þáttar veru sinn-
ar, ástarinnar, verður öðrum manneskjum að
líkn og liði, og skelfileg veröld hópsálarinnar
sem öllu eyðir með tilvísunum til kennisetn-
inga og eiðsvarinna rökréttra hugmynda.
Marína Tsvetajéva bjó í Evrópu fram til
ársins 1939, það var innrás þýsku nasistaheij-
anna í Tékkóslóvakíu sem endanlega braut á
bak aftur trú hennar á veröldina. Þar taldi
hún sig hafa fengið enn eina staðfestinguna
á vitfirringu mannanna. Þegar hún sneri aft-
ur heim til Sovétríkjanna vissi hún að allt var
tapað, en hún átti þó þá von að henni tækist
að afla sér og börnum sínum viðurværis í
Moskvu. Sú von reyndist á veikum grunni
byggð og Marína steig í stríðsbyijun á skips-
/fjöl á Volgu-fljóti og hélt í sjálfskipaða útlegð
í eigin landi, staðnæmdist ekki fyrr en í óra-
fjarlægð frá Moskvu. I smáþorpinu Jelabuga.
Þar batt hún örvingluð árið 1941 enda á líf
sitt.
Marína Tsvetjéva orti umbúðalaust, mein-
ingar hennar dyljast ekki í þessu Ijóðbroti frá
byltingarárunum:
Frelsi! - Spriklandi drukkin hóra
í valdsmannslegu fangi hermannsins!
Þessi sýn var Marínu ekki að skapi, um
afstöðu hennar var aldrei að efast:
Eg á einungis tvo óvini í allri veröldinni,
tvo tvíbura, óijúfanlega samantvinnaða.
Hungur hinna hungruðu og græðgi þeirra söddu.
MARGRÉT JÓNSDÓTTIR
FRÁ FJALLI
Ég sigli
Djúpið
Þú litla fley með logagyllta vá
svo létt og kvikt á bláum
sævarfeldi
við siglum djarft og berumst burtu
frá
bjöitum morgni, höldum heim að
kveldi
Það seiðir mig þá særinn blundar
kyrr
að sjá og heyra hvað dvelur bak
við IjöIIin
ég sigli Djúpið kanna hvað það er
að koma þar sem bii-tist livíta
höllin
Er húmar að kveldi seglum þöndum
svíf
sársauki í hjaita vonin Ijúfa dáin
fjallháar Öldur úthafsins ég klýf
ein á báti og stefni út í bláinn
Höfundur býr á Sauðárkróki.
ÞORVALDUR
FRIÐRIKSSON
Dagur í lífi
Haraldar
harðráða
/ uppstreyminu ofan
turnanna svífur
fálkinn og kastar
skugga á rauð >
leirskífuþökin
eins og leðurblökuvængir
blaktir purpurakápan og
fax hestsins blikandi
spjótin speglast
í sjáöldrum riddarans
hindin gefur gaum
að væli lómsins
handan skógarins
við tómthústjörnina
þar sem flugur suða
á dauðum fiskum.
Á Muster-
isstígnum
Á musterisstígnum
undir iljunum
springa þjófsaugun
sem þroskuð kirsuber
uppi við himininn á
altarinu blakta
táknfánar og ginfaxar
magna hrekklausum
skaðviðri
blautt bærist lungað
í höndum æðsta prestsins
er slær þig í bjarma
eldingar afturábak
ofaní hyldýpið og
óp þín bergmála
um andlitslaus
höfuð safnaðarins.
Höfundur er fornleifafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. JÚLÍ 1991 9