Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1991, Qupperneq 4

Brautriðjandi á heimsvísu - Síðari hluti
Jón Leifs var
fulltrúi hins
nýja tíma
Eg spurði Jón einhverju sinni að því hvernig
hann færi að því að semja og svarið var athygl-
isvert. Hann kvaðst ekki gera mikil uppköst,
heldur oftast skrifa beint inn í raddskrána.
Þó kvaðst hann hafa örk við hendina — og
Jón Leifs átti alltaf erfítt
uppdráttar á íslandi.
Andstæðingar hans gerðu
allt sem þeir gátu til þess
að þegja hann í hel og
gera veg hans sem
minnstan. Og enn er oft
sem ósýnileg hönd reyni
að koma í veg fyrir að
rödd hans heyrist.
EftirATLA HEIMI
SVEINSSON
Jón Leifs á yngri árum. Ljósmynd: Jón
Kaldal.
krota á hana — til að átta sig betur á flókn-
um hljómsamböndum. Og svo kvaðst hann
skrifa „takt fyrir takt“ og instrúmentera
jafnóðum — byija að ofan og vinna sig
„niður á við“. Hann mun hafa gengið frá
flauturöddinni fyrst, síðan óbóröddinni og
endað á kontrabössunum. Síðan var farið
að eins með næsta takt eða hljóm, og svona
koll af kolh. Þessi lóðrétta vinnuaðferð er
mjög sérkennileg og þegar nánar er hlust-
að þá þijómar þessi tónlist svona. Dr.
Áhlen segir svo um Heklu:
.. Hvernig & þá eiginlega að lýsa eld-
fjalli í tónum? Menn þurfa ekki að vera
búsettir í Vestmannaeyjum til þess að
komast í skilning um að gjósandi eld-
fjall sýnir þeim eða því sem í námunda
er enga miskunn. Maðurinn stendur
gjörsamlega máttvana andspænis mikil-
virkni þess og það murkar lífið úr þeim
sem búa þar nærri. Dag og nótt skýtur
það gneistum, hristir sig, skekur og
drynur. Á hvaða andartaki sem ergetur
glóandi hraunið gleypt mann eða askan
kæft allt kvikt.
Það er þessi vanmáttarkennd sem Jón
Leifs vill túlka í tónverki sínu, smæð
mannsins gagnvart náttúrunni. Þegar
þessi tónlist sleppir loks tökum á áheyr-
andanum eftir þrjár svefnlausar vikur
má vera að manni verði litið á klukk-
una. Flutningur verksins hefur þá ekki
einu sinni tekið tíu mínútur. Samt er
það einungis síðasti þriðjungur hljóm-
sveitarforleiksins sem á að lýsa sjálfu
gosinu.
Má kalla þetta hreint meistaraleg tök —
þennan hæfileika tónskáldsins við að
meðhöndla hugtakið tíma?“
Þetta er rétt og skarplega athugað hjá
dr. Áhlen. Það vantar flæði í þessa músik.
Hún er ekki lagræn, það er að segja lá-
rétt. Hún er fremur lóðrétt, hljómblokkir
standa hlið við hlið, líkt og stuðlar í bergi.
Og riþmi og styrkleiki samtengd, minna á
heitan hver sem ræskir sig — andar að
sér sjóðandi vatni — það bullar og kraum-
ar — og sogið eykst — uns hann spýr því
út úr sér — gýs af afli.
Tónlist Jóns minnir um margt á íslensk
náttúrurfyrirbrigði. Hann vildi hafa hana
„hrikalega og harðneskjulega", en svo
kemst Hjálmar H. Ragnarsson að orði í
bæklingi, sem fylgir geisladiski Tónverk-
amiðstöðvarinnar. Hann bendir líka á, eins
og fleiri á undan honum, að tónlist Jóns
sé hrjúf áferðar og í því sviparJoni stund-
um til Kjarvals, en hann smyr stundum
litum þykkt á léreftið, til að skýra og
meitla áferð hraunsins og kaldranaleika
fjallanna.
Kannski var það þessi hrjúfleiki Jóns
sem menn hér áður fyrr, áttu erfitt með
að sætta sig við. Sú tónlist sem iðkuð var
hér heima á dögum Jóns var elskuleg og
sæt beykiskógarrómantík, það er: hin
mikla þýska rómantíska hefð, sem kom
til okkar dálítið útvötnuð í gegnum Dan-
mörku, eins og svo margt fleira gott. Það
eimir einnig ennþá eitthvað eftir af þessu.
Margir gera þá ófrávíkjanlegu kröfu að
músikin sé „falleg", að lögin séu „ljúf“.
Og sé músikin það ekki, hlýtur hún að
vera „vond“. En Jón hugsaði eins og Arn- *
I-
Jón Leifs á fullorðinsaldri. „Jón var mjög meðvitaður um yfirburði sína og
snillgáfu, þar með er ekki sagt að hann hafi verið hrokafullur maður. En hann
lét engan vaða ofan í sig“.
old Schönberg, sem sagði: Músik á ekki
að vera til skrauts, hún á að vera sönn.
Og þetta verður hver og einn að skilja á
sinn máta. Jón Leifs orðaði svipaða hugs-
un svona: „Lygin er einskis virði í listinni
eins og í ástinni —- hversu mikil sniðug-
heit og reynsla eða kunnátta, sem kann
að fylgja.“ Af öllu því sem Jón hefur sagt
og skrifað um list sína finnst mér þessi
orð lýsa honum best.
Jón Leifs átti alltaf erfítt uppdráttar á
íslandi. Andstæðingar hans gerðu allt sem
þér gátu til þess að þegja hann í hel og
gera veg hans sem minnstan. Og enn er
oft sem ósýnileg hönd reyni að koma í veg
fyrir að rödd hans heyrist.
Það er ótrúlegt hvað tónlistardeild Ríkis-
útvarpsins hefur í gegnum tíðina gert lítið
af því að halda verkum Jóns Leifs á lofti.
Þrálátur orðrómur var í gangi um að verk
hans sum mætti eigi flytja og hljóðritanir
af þeim hefðu týnst. Ekki veit ég hvað
hæft er í þessu. En tónlitardeild Ríkisút-
varpsins hefur löngum verið mjög íhalds-
söm — tónlist sem yngri er en 150 ára
hefur af ýmsum innanbúðarmönnum þar
þótt fánýtt nýtískutildur. Og ég veit að
margir sem störfuðu þar voru hatrammir
andstæðingar Jóns Leifs. Og hvað sjálfan
mig snertir þá hefur verk eftir mig ekki
fengist flutt og hljóðritanir hafa glatast
eða ekki verið skrásettar. Það var líka
sagt að Megas hefði verið bannaður.
Hjálmar H. Ragnarsson segir svo í
Andvararitgerðinni sem áður hefur verið
vitnað í: .
„ ... Það má ætla, að tónsmíðar Jóns
hafi goldið fyrir það hversu umdeild
persóna hann varð fyrir störf sín að
félagsmálum listamanna, en vegna
smæðar samfélagsins hafa íslendingar
oft átt erfitt að greina á milli persónunn-
ar, sem vinnur verkin, og verkanna
sjálfra. Þá er Ijóst, að tónsmíðar Jóns
féllu ekki að þeim frekar íhaldssama
smekk á tónlist, sem var ríkjandi hér á
landi fyrr á árum.“
Þetta er aðeins að nokkru leyti rétt —
grafa verður dýpra eftir viðhlítandi skýr-
ingu.
Tónlist Evrópu barst hingað seint. Is-
lendingar sungu langt fram á 19. öld eins
og forfeður þeirra höfðu sungið öldum
saman; í fomum kirkjutóntegundum, kyij-
uðu tvísöng og kváðu rímur. Öll tónlistar-
þróun á meginlandinu í nokkur hundruð
ár fór fram hjá íslendingum. Það var ekki
fyrr en seint á 19. öld að íslendingar fóru
að nema tónlist — fyrst í Kaupmannahöfn
— þá komu „nýju lögin“ — og síðar í Þýska-
landi. Menn komu heim bergnumdir af
fegurð og mikilleik hinnar nýju tónlistar
og fannst hin gamla þjóðlega tónlist kauða-
leg og leiðinleg og skömmuðust sín fyrir
hana. Þessu er vel lýst í formála að Þjóð-
lagasafni Bjarna Þorsteinssonar. Menn
eins og Páll Isólfsson og síðar Árni Kristj-
ánsson og Björn Ólafsson, höfðu þá köllun
að kynna fyrir íslendingum hina miklu
evrópsku tónlistarhefð barokks, klassíkur
og rómatíkur; kenna þeim að meðtaka
hana og njóta hennar. Hins vegar forðuð-
ust þessir menn tónlist samtímans að
mestu, af einhveijum ástæðum. Ekkert
af þeim umbyltingum sem einkenndu tón-
list frá 1900 til 1945 barst hingað fyrr
en mjög seint — eftir 1950. Menn héldu
sig sælir við „gömlu meistarana". Þeir
voru „sígildir“. Og ef einhver reyndi að
semja eitthvað frá eigin bijósti þá var tak-
markið eitt: að líkjast gömlu meisturum
sem mest. Annars skipti það litlu hvað
samið var af nýrri tónlist. Það var búið
að semja allt sem þurfti að semja, og það
höfðu Beethoven Mozart & Co gert fyrir
löngu. Tónlistarsagan ertdaði einhvem tím-
ann seint á 19. öld í augum flestra jafn-
aldra Jóns.
Og hér batt Jón ekki bagga sína sömu
hnútum og samferðamenn. Hann þekkti
vel til strauma samtímatónlistar, enda
lærður hjá Hermanni Scherchen, hljóm-
sveitarstjóranum góða, sem öðru fremur
stóð fyrir tónlistarnýjungum í hálfa öld.
Jon hugsaði kannski eitthvað á þessa leið:
„íslenskur andi eins og hann birtist í forn-
sögunum hafði verið vængstýfður þegar
landið glataði sjálfstæði sínu. Þessi andi
lifði samt af myrkar aldir á þrautseigju
og kergju einni saman. Að sigursælli sjálf-
stæðisbaráttu lokinni skyldi hann blómstra
á ný í tónlist og færa umheiminum nýja
menningu, grundvallaða á hinni fornu hefð
íslenskrar gullaldarmenningar. íslendingar
skyldu vera veitandi en ekki þiggjandi á
sviði lista og menningar.“
Allur minnir þessi þankagangur mjög á
Einar Benediktsson og raunar líka á Hall-
dór Laxness.
En mörgum þótti þessi stefna bera vott
um stórmennskubrjálæði og hroka. Tón-
listarheimurinn var hér mjög lokaður, —
ekki „fremur íhaldssamur“ eins og Hjálm-
ar segir — heldur mjög íhaldssamur. Menn
undu glaðir við sitt og mærðu hvern ann-
an. Það var því ekki nema von að fljótt
kviknaði gagnkvæm andúð. Jón var mjög
meðvitaður um yfirburði sína og snilligáfu,
þar með er ekki sagt að hann hafi verið
hrokafullur maður. En hann lét engan