Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 2

V I Ð
O G
D R E I F
Kólumbus
Norðmenn eru iðnir við að eigna sér
afrek annarra þjóða manna.
Lengi vel auglýstu þeir grimmt,
að Snorri Sturluson hefði verið Norðmað-
ur, síðan hófst slúðrið um Leif Eiríksson
og nú síðast hefur norskur sagnfræðingur
borið fram þá kenningu að Kristófer Kól-
umbus hafi verið Norðmaður. Islendingar
hafa misjafna reynslu af norskum sagn-
fræðingum, samanber rógsherferð norsks
sagnfræðings um látinn íslenskan stjórn-
málamann, Stefán Jóhann Stefánsson.
Nú er svo komið að allur heimurinn veit
að Snorri Sturluson var íslenskur höfðingi
og Leifur Eiríksson sonur þess manns sem
stóð fyrir landnámi á Grænlandi. En engum
hefur hingað til komið til hugar að gera
Genúumanninn Kristófer Kólumbus að
Norðmanni. Það sýnir best þekkingarskort
þessa norska sagnfræðings, að hann
hyggst styðja kenningu sína með tilvitnun
í skjaldarmerkjafræði (heraldik) og telur
að ætlað norskt skjaldarmerki Kólumbusar
sé mjög líkt hinu eiginlega skjaldarmerki
hans. Sagnfræðingurinn virðist ekki vita
að tákn skjaldarmerkja um gjörvalla Evr-
ópu á síðari hluta miðalda voru lík, mismun-
urinn fólst í uppsetningu og litum.
Stundum er vitnað til vafasamra heimild-
ar um dvöl Kólumbusar í Bristól og um
ferð hans hingað til lands á níunda áratug
15. aldar, eða þá til Baffinslands. Hafi
Kólumbus komið á norðurslóðir og aflað
sér þekkingar um lönd í vestri meðal Islend-
inga, hvers vegna var hann þá svo viss
um að hafa fundið Indíur, þegar hann kom
vestur um haf?
Hæpnar sagnfræðikenningar norskra
sagnfræðinga eru þess eðlis að þær eru
ekki teknar alvarlega nema e.t.v. af Norð-
mönnum. Á öðrum Norðurlöndum er hleg-
ið að þessum tilburðum.
í þeim umræðum sem hafist hafa um
500 ára afmæli landafundar Kólumbusar
koma fram margvísleg viðhorf. Þar kennir
mjög þess haturs á vestrænum menningar-
heimi sem einkennir marxískar söguskoð-
anir. Inntakið er: að vestræn menning hafi
rústað þjóðmenningu Asteka og Inka og
fjölmargra annarra þjóða og þjóðarbrota.
Menning þessara fjölmörgu þjóða, og sam-
félaga er ágæt og þeim er lýst sem nálægt
því fullkomnum samfélögum. En hver er
staðreyndin? Sama daginn og Cortes steig
á land í Mexíkó, fór fram mikil fómarhátíð
í Mexico (City), þar sem tuttugu þúsund
manns var fórnað og á eftir hófst átveisla.
Mario Vargas Llosa telur að samfélög Inka
og Azteka hafi verið býflugna-bú. Mat á
ágæti hvers samfélags er bundið ótal atrið-
um sem snerta trúarbrögð og lagaskilning,
hefðir og venjur. Vestrænn skilningur er
grundvallaður á kristinni trú, réttarríki,
sem tryggir rétt hvers einstaklings gagn-
vart va'ldinu og ríkisvaldinu og frelsi til
skoðanamyndunar, hér er krafan því það
sem Popper nefnir „opið samfélag“. Leitin
að fullkomnu samfélagi leiðir til bý-
flugnabúa og hrikalegra mannfórna eins
og dæmin sýna, ekki síst á 20. öld. Levi-
Strauss skrifar í umdeildu erindi, „að
grundvöllur menningarinnar sé fjölbreyti-
leikinn" og þar með fylgi átök og styrjald-
ir milli menningarsvæða og þjóðflokka.
Eins og nú hagar til í heiminum eru
vestræn samfélög viðsættanlegust ekki
aðeins að dómi vestrænna þjóða heldur
einnig að dómi þeirra, sem sprottnir eru
upp innan annarra menningarsvæða. Og
fyrst og síðast er vestræn menning „okk-
ar“ menning, sú menning sem hefur í ald-
anna rás leitast við að tryggja mannrétt-
indi, réttarríkið og þær siðferðiskröfur, sem
eru það „kategoríska imperativ" allrar sið-
menningar og alls menningarblóma. Þess
vegna ber að ágæta afrek Kólumbusar og
þar með spænsk-ameríska menningu, sem
er upphaflega af evrópskum toga.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
BRÝRNAR í LENINGRAD 3
Hús Dostojevskýs í Leningrad Kirkja Heilags ísaks þar í borg.
í húsi Fjodors Dostojevskýs
Semenovskítorg, 22. desem-
ber 1849. Brunafrostið,
marrið í þungum sleðun-
um, birtuskil vetrármorg-
unsins, hver mínúta er sem
eilífð. „Þannig mun sólin
skína.“ Fjodor Mikailovits
Dostojevský, dæmdur af-
brotamaður, er færður burt frá aftöku-
staðnum og í einangrun í Péturs og Páls-
virki, fangelsis sem stendur á einum af
óshólmum Nevu, gegnt Vetrarhöllinni.
Náðunarbréf keisarans sem lesið var upp
þennan kalda morgun skömmu fyrir hina
áætluðu aftöku, skýrði frá þeirri ákvörðun
keisarans að þyrma lífí þessara „hugmynd-
alegu afbrotamanna" og breyta dómi þeim
er feþdur hafði verið yfir þeim.
Fjodori var gert að þola refsivist í þrælk-
unarbúðum í Síberíu. Járnin á hand- og
fótleggjunum særa hörundið og frostbitið
hlífir ekki illa klæddum mönnum, lausingja-
lýður borgarinnar sem safnast hafði saman
á torginu í grárri morgunskímunni, starir
á eftir sleðunum.
Ágústdágur 1989. Sölnuð sumarblóm,
ilmur af fallandi laufi. Aftökustaðurinn
iðar af lífi, í fjarska sér í bláa veggi Vetrar-
hallarinnar og eirslegnar tumkúpur kirkna
hinnar gömlu Pétursborgar. Nú niða
myndavélarnar, blómin í grasinu handan
torgsins veita fyrirheit um upprisu til ann-
arrar sólar og nýrrar nætur, þar sem fóta-
takið hverfist um sjálft sig og boðar engan
grun, hlekkjum mannanna hefur verið safn-
að saman á torginu og þar mæta þeim
ekki ósnortnir glampar rafeindaaugnanna,
skyndikvittanir ferðalangsins ... heldur
augu þess er undrast tvískyggða táknmynd
um mannlega örbirgð.
Seinna sama dag, eftir miklar göngur
um breiðstræti og hliðargötur Leníngrad-
borgar, fyrirspurnir sem bera engan árang-
ur, verður hópur svartamarkaðsbraskara
til þess að vísa mér rétta veginn, götuna
heim að húsi Fjodors Dostojevskís.
Háir kirkjuturnar gnæfa yfir húsaþökun-
um beggja vegna þegar staðið er á hlaði
hússins, þungur ómur þeirra sem heyra
má svo oft í verkum höfundarins og skap-
ar einn þeirra undirtóna sem hann teflir
fram gegn auðnuleysi íbúa Pétursborgar,
fátæktinni, misskiptingunni, hórdómnum
og djöfladýrkuninni, ómur efans og stöðug-
leikans hljómar ekki lengur.
Húsið hýsir safn helgað höfundinum, þar
eru til sýnis í glerkössum hluti handrita
hans, myndir af honum á hinum ýmsu
æviskeiðum, persónulegir munir, dagblöð
og tímarit sem gefin voru út í samtíma
hans og nokkrar bækur er voru í eigu
hans. Bækur á rússnesku og frönsku, þýdd
verk eftir William Shakespeare og Charles
Dickens, Vesalingar Victors Hugos og Birt-
ingur Voltaires útgefnar á frummálinu og
tvær snjáðar Biblíur auk nokkurra útgáfna
á verkum Fjodors sjálfs.
Handritin eru athyglisverð, rithöndin
smágerð og fínleg, línumar beinar og at-
hugasemdir eru skráðar með enn smærri
stöfum á spássíurnar. Handritin prýða
teikningar höfundarins, dregnar upp á
sama fínlega máta og stafirnir, teikningun-
um hvarf hann að þegar hugmyndimar
þörfnuðust mótunar í huga hans, þær sýna
kirkjuturna og persónur, listfengnar smá-
myndir. Hér í þessu húsi bjó hann sín síð-
ustu ár, þessi marghijáði og sundurtætti
maður sem gekk oft illa að höndlá stórfeng-
lega sköpunargáfu sína, innsæi sitt og
máttuga ímyndun sem varla á sér sína líka
og birti honum án nokkurrar vægðar ástríð-
ur mannssálarinnar eina af annarri.
Eins og vænta mátti var það erfitt hlut-
skipti að samræma þessar nístandi spásýn-
ir veruleika daglegs lífs og stundum reyndi
sjáandinn að fá þær til að yfirgefa sig og
sótti á vit doðans, freistaði þess að afmá
skynjun sína augnablik í spilasölunum,
knæpunum og vertshúsunum og þráði and-
artaksstund algleymi skeytingarleysisins
sem hann vissi þó mætavel að var honum
ekki gefið.
Fjodor Dostojevskí, nafnið eitt er eins
og eldfjall er rís úr hafi og sameinast í
hillingunum himninum.
Það kom fyrir að taumhaldið var helst
til laust og af þeim sökum var vitneskjan
sótt lengra og dýpra en góðu hófi gegndi
en Fjodor sneri aftur og hugsun hans
geymdi í minni sér þá samræðu sem hann
einsetti sér að ástunda við Iífið. Efinn var
sár, óstöðuglyndið harður húsbóndi, fíknin
og fýsnirnar sóttu á hann og hann sveiflað-
ist eins og klukkukólfur á milli andstæðra
póla skapgerðar sinnar. Á milli undanláts-
seminnar við heiminn, veraldarhyggjunar
annars vegar og hins vegar efasemdanna,
fegurðarþrárinnar sem uppgötvaði að
maulandi rottur í forarleðju fangabúðanna,
myrkum díkjum mannfyrirlitningarinnar,
smá augu þeirra, tístið í rökkrinu, fólu í
sér fegurð þess sem flýr ekki hlutskipti
sitt. Slíka skynjun er erfitt að hemja en
Fjodor Dostojevskí sinnti rór starfi sínu
því hann vissi „að því illa er það áskapað
að eyða sjálfu sér“.
íbúð hans er annar hluti safnsins. Þar
ríkir kyrrð en þó er eins og andi söknuðar
svífi þar um, alvarlegt og hljóðlátt fas ald-
inna kvenna er gæta safnsins, fylgir mér
eftir hvert skref sem ég stíg í íbúðinni, þær
virða mig fyrir sér og kinka ánægjulega
kolli þegar þær verða varar við áhuga
minn á því að fræðast um hvern þann hlut
sem ber fyrir augun.
Tungumálið sameinar okkur ekki og til-
raunum mínum til að skella á þær erlendum
tungum, svara þær með hæverskum bros-
um sem ná ekki nema endrum og sinnum
að mynda blik í augum þeirra.
Hljóðlátar ganga þær um, gæslumenn
þeirrar miklu menningar sem í þessu húsi
liggur falin, leyndardóminn hálfan varð-
veita þær í hljóðlátu fari sínu. Myndir eft-
ir rússneska málara mér ókunna hanga á
veggjum, allar eiga þær það sameiginlegt
að sýna trúarleg minni, myndin af Maríu
guðsmóður og sveinbarni hennar eftir
Rafael hangir þar á veggjunum í tveimur
ólíkum eftirprentunum, önnur yfir hvíldar-
bekk hans í vinnuherberginu, hin öllu
minni, hangir í stofunni.
Myndimar vekja til lífsins orð þau er
hann er hann reit í bréfi einu, þá nýkom-
inn úr fangavistinni. „Það er ekkert feg-
urra en Kristur, ekkert dýpra, samúðar-
fyllra, gætt meiri vitneskju, þrungið slíkum
fullkomleik sem Kristur og orð hans. Ef
einhver leiðrétti mig og sannaði það fyrir
mér að Kristur stæði utan sannleikans og
ég hefði um þá tvo kosti að velja að fylgja
sannleikanum eða Kristi, þá yrði Kristur
án efa sá kostur sem ég mundi velja að
fylgja.“
Þessi maður samdi sjálfa stefnuskrá ní-
hilismans (sjálfshyggja-tómhyggja) og
lagði hana í munn Ippolíts í Fávitanum,
og skilgreindi Rússa á þann hátt að þeir
hyrfu frá þjáningu á vald annarrar þjáning-
ar líkt og Raskolnikof gerir í Glæpi og
refsingu, þegar hann velur þá leið að hverfa
frá þjáningu samvisku sinnar, á vit þjóðfé-
lagslegrar hegningar refsivistarinnar.
Ef Fjodor Dostojevskí heyrði þær um-
ræður sem fara fram daglega um frelsi,
frelsi mannsins, frelsi fjármagnsins, frelsi
markaðarins, þá myndi hann vafalaust
brosa út í annað munnvikið. Fijáls verður
Raskolnikof ekki eftir ákvörðun sína frekar
en aðrir menn og fjármagnið og markaður-
inn eru heill heimur sem lýtur lögmálum
sjálfs sín, en sækir allan styrk sinn í ver-
öld sér óviðkomandi. Veröld náttúruham-
fara, uppskerubrests og gjörnýttra auð-
linda.
Hvaða frelsi hefur slíkur sjálfsprottinn
heimur? Ótal lögmál valda því að maðurinn
og heimar þeirra er hann skapar sér verða
aldrei fijálsir, vera mannsins andleg sem
líkamleg verður aldrei öllu og öllum óháð
eins og sumir menn virðast halda en maður-
inn heldur á þeim möguleika i hendi sér
að marka lífi sínu stefnu, þræða þann veg
sem aldrei verður erfiðleikalaus en leiðir
til þroska. Manninum er ekki áskapað frelsi
og allt það tal auglýsingaæðisins sem held-
ur Vesturlöndum í heljargreipum, allt það
tal um ótakmarkaða getu mannsins og
endalausa möguleika til að fullnægja sér-
hverri löngun og kröfu hans, er blekkingar-
hjal grunnhygginna manna.
Frelsisþrá mannsins og barátta hans
gegn dauðanum í samfélögunum, dauðan-
um sem lýsir sér í stöðnuðum hugsunar-
hætti, efalausu lífsmynstri, þráin sem
skynjar samhljóm sinn við lífið, jafnt andar-
takið sem eilífðina, þráin til að finna lífi
sínu stað í sköpunihni, veröldinni og verða
eitt með náttúrunni sem maðurinn er
sprottinn úr, og á upptök sín í Guði, þá
þrá átti og skildi Fjodor Dostojevski betur
en margir menn og þá einu þrá má kenna
við raunverulegt frelsi.
Maður sem einsetur sér að öðlast skiln-
ing á innsta eðli sínu gengur lífinu á hönd,
því vitaskuld er lífið manninum það sem
maðurinn er lífinu. Fjodor Dostojevskí
heyrði Þórdrunur þeirrar guðlausu aldar
er enn stendur og hann brást við hrævar-
eldunum á þann hátt sem rithöfundum er
fært að bregðast við slíkum ótíðindum og
setti fram og skilgreindi margt það er vill-
ustígana lagði.
Verk hans eru mikil samræða við og um
manninn.
Þennan ágústdag í Leníngrad ómar íbúð-
in hans enn af óþoli, hópur ungra sovéskra
barna er kominn í heimsókn og gengur um
safnið í fylgd leiðbeinanda síns, varkár,
leitandi og feiminn spyija börnin augljós-
lega margra spuminga og kliður þeirra ber
æskufjörinu vitni. ^
Gömlu gæslukonurnar sussa lítið eitt og
hafa skyndilega einhveiju að sinna. Ég
geng út og tek stefnuna á Névskí Pro-
spekt verslunargötuna, á leið minni geng
ég fram á kirkju og þekki turna hennar
aftur af teikningum þeim er ég var að
enda við að skoða. En sitthvað hefur breyst
frá því þær myndir voru dregnar á hvíta
örk í götunni fyrir handan, það hefur sáldr-
ast úr turnunum, heilu steinbrotin hafa
fallið úr veggjunum, kirkjan að baki neðan-
jarðarbrautarhúss er að falli komin.
ÞORVARÐUR HJÁLMARSSON
2