Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 10

H eimildarkvi kmyndir
og íslensk þjóðmenníng
u
mræðan um þátt kvikmyndagerðar í viðhaldi
íslenskrar þjóðmenningar hefur verið nokkur
í framhaldi af síðustu úthlutun Kvikmynda-
sjóðs. Það sem vekur eftirtekt í þeirri um-
ræðu er áherslan á gerð leikinna kvikmynda
í fullri lengd og stuttmynda og er engu lík-
ara en að það sé hið eina mögulega framlag
íslenskrar kvikmyndagerðar til viðhalds á
menningu okkar. Fyrir auralitla smáþjóð er
það sem betur fer ekki svo.
Fyrir um það bil þrem áratugum fengu
margar nýlendur víða um heim sjálfstæði
og stóðu þessi nýmynduðu þjóðríki frammi
fyrir geysilega erfiðu vandamáli sem lýtur
að eflingu samkenndar meðal borgaranna.
A slíku starfi verður í raun enginn endir
og gildir það sama um íslenskt þjóðfélag.
Það ráð, sem þessar þjóðir og aðrar hafa
brugðið á til eflingar sjálfsímyndar, er að
efla menntun í landinu og grafast frekar
fyrir um fortíð sína. Það sama gildir um
stöðuga umræðu um þessi mál hér á landi
og er óspart vitnað til þeirrar áherslu sem
Islendingar í Kaupmannahöfn á fyrri hluta
síðustu aldar lögðu á tungumálið
sem grundvöll sjálfsímyndar. Með
fullri virðingu fyrir þeim sem taka
undir þetta bergmál úr fortíðinni,
verður ekki sagt að þjóðin nái til-
ætluðum árangri einungis á þeim
grunni. Hjá mörgum er það
kannski ekki ætlunin að búa svo
um hnútana, en líklega vegna
blindu á einkenni nútímans hefur
kvikmyndagerð sem grundvöllur
að sjálfsímynd þjóðarinnar hrein-
lega gleymst.
Ein af þeim leiðum, sem er fær
veikburða nýmynduðum þjóðríkj-
um og smáþjóðum í kvikmynda-
gerð, er gerð heimildarkvikmynda,
þar sem fjallað er m.a. um inn-
lenda þætti þjóðfélags og menn-
ingar, sem telja tná einkenni við-
komandi þjóðríkis. Avinningurinn
er ekki einungis fjárhagslegur sé
horft til útflutnings, heldur einnig
þjóðlegur, þar sem slík framleiðsla
stuðlar að sterkari sjálfsímynd.
En það er ekki sama hvernig þetta
er framkvæmt og hefur því verið
haldið fram að til að svona starf
skili tilætluðum árangri, verði að
vinna myndimar á þjóðlegum for-
sendum. Þetta sjónarmið má rekja
til vakningar um eðli sjónvarps
og hvers megnug vestræn kvik-
myndafræði eru þegar þau fá að
ráða gerð heimildarkvikmyndar.
Þá er það ekki tímálengd þjóðlegi--
ar samkomu sem ræður lengd
myndarinnar eða frásagnarhefð
Ein af þeim leiðum, sem
er fær veikburða,
nýmynduðum
þjóðríkjum og
smáþjóðum í
kvikmyndagerð, er gerð
heimildarkvikmynda,
þar sem fjallað er m.a.
um innlenda þætti
þjóðfélags og menningar,
sem telja má einkenni
viðkomandi þjóðríkis.
Eftir SIGURJÓN BALDUR
HAFSTEINSSON
Úr kennslustund. Katja Ek frá Svíþjóð og Fátíma Albuquerque frá Mozambik
taka við leiðbeiningum frá Anne-CIaaire Khripounoff, kennara við skólann.
Jean Rouch er fæddur 1917 og stundaði verkfræðinám við
Parísarháskóla áður en hann sneri sér alfarið að kvikmynda-
gerð. Rouch er nánast orðin goðsögn í lifanda lífi og hjálp-
ast að skrif hans á þessum vettvangi, myndir hans sem
nálgast annað hundraðið og tengsl hans við þróun á útbún-
aði til kvikmyndatöku.
Mismunandi skoðanir Yanomamö indíána í Brasilíu og manns úr Skagafirðinum í heim■
ildarkvikmyndum þeirra um tilgang stríðs, mundu koma betur í Ijós ef báðir ynnu
myndirnar í anda cinema direct. Yrði þessi samanburður einliverntíma gerður, má gera
ráð fyrir því að íslendingar skildu betur forsendur og uppbyggingu myndar Skagfirð-
ingsins, en indíánans og öfugt. Ræðst það af ólíkum menningarlegum bakgrunni. Sam-
kvæmt cinema direct er hvorug myndin rétt, heldur aðeins mismunandi leiðir til að
lýsa raunveruleikanum.
viðkomandi þjóðar sem ræður formi henn-
ar, heldur vinsældalistar sjónvarpsefnis og
vestræn hefð í uppbyggingu frásagnar.
Hugmyndastefnan cinema direct í grein
heimildarkvikmynda, hefur meir en aðrar
stefnur leitt hugann að þessu vandamáli,
hvemig skapa megi þjóðlegt og persónulegt
myndmál. Stefna þessi hefur því átt einna
helst þátt í viðhorfsbrejdingum til heimildar-
kvikmyndagerðar í heiminum, þar sem litið
er á fjölbreytni í heimildarkvikmyndagerð
sem uppsprettu tæknilegra úrlausna, hug-
myndabanka og fyrir mannvísindin sem enn
ein leið til frekari skilnings á manninum.
Upphaf stefnunnar cinema direct (sem-
upphaflega nefndist cinema verité, sem þýð-
ing á hugtaki Sovétmannsins Dziga Vertovs
Kino-Pravda) á sér rætur á þeim tíma, þeg-
ar nýlendu-herrarnir voru að missa tökin á
nýlendum sínum og nýir tæknilegir mögu-
leikar urðu að veruleika upp úr 1960, en
þá kom á markaðinn léttur þúnaður til kvik-
mynda- og hljóðupptöku. Þessi tækni gerði
mönnum betur kleift að komast nær lífi
hins venjulega manns og þekkjanlegum
hlutum þjóðfélagsins, sem á margan hátt
er smættuð svipmynd menningar og þjóð-
málastarfs. Frumheijar stefnunnar voru
t.a.m. Frakkinn Jean Rouch, Bandaríkja-
Pierre Baudry er kvikmyndagerðarmaður og einn af leið-
beinendum kvikmyndaskólans í París. Hann hefur farið víða
við kynningu á cinema direct og nú síðast í byrjun þessa
árs til Dramatiska Institutet í Svíþjóð.
BB