Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 7

Vinnuborð höfundarins í Kjarvalsstofu í Cite des Artes, eftir að liaun hafði sezt
þar að og búið um sig og skreytt auðan vegginn.
Húsið þar sem skáldið Valery Larbaud hýsti James Joyce í tvö ár.
Á skáldaþingi í Martakesh.
væri fús að svara fyrirspurnum leikhús-
gesta. Og þegar Astalos kom aftur í sæti
sitt sá hann að tárin streymdu úr augum
harðjaxlsins sem hafði veitt honum vinnuna
við að bera kjötskrokkana. Hann hafði aldr-
ei þann aldur'sem hann hafði alið í París
og kannski aldrei á ævi sinni fyrr komið í
leikhús, og hafði ekki hugmynd um að
burðarkarlinn hans væri skáld, höfundur
leiksins.
Og ég var í leigubílnum meðfram Signu
og sá ljósin speglast á fljótinu frá glyslukta-
byrtum skemmtibátum ferðamanna þar sem
gjallarhorn sögðu deili á undrum borgarinn-
ar á ensku þýzku sænsku og japönsku, og
máni var kafsigldur af þessum túristaknörr-
um, og ræddi við bílstjórann einsog endra-
nær að frétta af högum hans, og kom tali
þar að ég segi: Þú ert ekki fæddur í París?
Nei, segir hann, ég er frá Portúgal. Frá
Portúgal?, segi ég, þið áttuð eitt höfuð-
skáld aldarinnar í evrópskum bókmenntum.
Pessoa. Sem dugði ekki einn persónuleiki,
eitt skáldgervi. Heldur rúmuðust í geðhöfn
hans fjögur talsvert ólík skáld. Hvert með
sínu móti.
Já, segir bílstjórinn, og seilist undir sæt-
ið og réttir mér blað á portúgölsku: þeir
hafa fundið eitt ljóð í viðbót eftir hann.
Og þarna var ljóðið prentað eftir þetta skáld
sem var minnzt og hyllt í fyrra þegar hundr-
að ár voru frá fæðingu þess. Eg las það
þrisvar sinnum til þess að reyna að skilja
portúgölskuna, og segi við bílstjórann: Eg
ætla að biðja þig að lesa það fyrir mig
þegar við komum á áfangastað. Svo ég
heyri hvernig það hijómar. Síðan ræddum
við saman í hálftíma meðan mín beið mann-
val í herbergjum Astalosar og Helenu hinn-
ar frönsku konu hans. Og bílstjórinn seild-
ist eftir handskrifaðri ljóðaskreppu sinni
og las fyrir mig sín eigin ljóð á portúgölsku.
Astalos er franskur borgari, skrifar á
frönsku ljóð og leikrit, víða kunnur og leik-
rit hans leikin í mörgum löndum. Hann
hefur tvisvar komið til íslands á skálda-
stefriu, hann er ritstjóri tímarits á ýmsum
tungum sem heitir NE, Nýja Evrópa, Nou-
velle Europe, Neue ... New ... Nuova
Europa. Og svo slítum við þessari skáld-
málaráðstefnu í leigubíl í París undir bákn-
inu mikla sem er útvarpshúsið í París, kveðj-
umst með fyrirbænum og virktum. Og hjá
Astalosi beið veizla með fólki af ýmsu þjóð-
erni úr listaheiminum, og ég kom vel birg-
ur á þeirra fund frá portúgalska leigubíl-
stjóranum.
Einn daginn sá ég aftur manninn sem
bjó í fyrra á litla torginu undir trénu stóra
á milli veitingahúsanna, á Place du Con-
trescarpe. Hann er enn á sínum stað. Á
þeim slóðum er hvert veitingahúsið við
annað, rússnesk spönsk írsk asísk, og eitt
er kennt við ljóðabálkinn eftir Rimbaud;
Le Bateau Ivre, Ölvaða bátinn.
Je sais les cieux crevant en éclairs, et les trombes
Et les ressacs et les courants: je sais le soir,
L’Aube exalée ainsi qu’un peuple de colombes,
Et j’ai vu quelquefois ce que l’homme a cru voir!
Égþekkihimnana sem hrynja íeldingum, þrumumar,
og kjalröstina og straumana: ég þekki kvöldið,
dögunina í uppnámi eins og drótt af dúfum,
og stundum hef ég séð það sem maðurinn hefur talið
sig sjá.
Þegar ég sé nafnið á kránni sem ber
heiti ljóðsins eftir þetta makalausa skáld
sækir hann að mér, þetta skáld sem kemur
alskapað úr sveitinni jarðneskur í senn og
eldlegt fyrirbæri á himnum sem lýstur vit-
und okkar þessu skammvinna leiftri ljóð-
málanna sem aldrei dvínar síðan, og er svo
bara hættur um tvítugt, einsog þá væri
allt komið fram sem átti að verða, og flýr
inn í frumskóga og hágresi afrískra slétta
í myrkfælin viðskipti, og kom heim til að
deyja í Marseilles og vildi ekkert við skáld-
skap sinn kannast; og einhveijir klerkar
lugu því á hann að hann hefði gert synda-
játningu með iðrun og yfirbót á banabeði,
og voru ekki aðrir til vitnis um þetta ólík-
lega sinnishvarf sem enn er verið að þrasa
út af; og vonandi að hann hafi sjálfur
mæddur og saddur lífdaga með eitrun í
fæti hlotið syndaaflausn, og líkn með þraut
þar með. Og með slitrur frá Rimbaud í
huga settist ég á torgið feginn að sjá aftur
ábúanda þess, að hann hefði þó lifað af
frosthörkurnar í vetur þegar svo margir
drápust, útilegumenn, utangarðsmenn
þessa þjóðfélags sem enga styrki fá vegna
þess að þeir hafa ekkert heimilisfang. Til
að fá opinbera hjálp þarftu að gefa upp
heimilisfang. Það dugir ekki að segja að
maður búi á Place du Contrescarpe. Eg sá
hann oft í haust er leið mín lá hér um,
með stórt skegg og síðhærðan og veðurbit-
inn með úlfhund hjá sér, og teppi til að
breiða ofan á sig eða undir. Og það var
mikill stíll yfir því þegar hann tók á móti
vinum sínum, öðrum utangarðsmönnum
sem bjuggu við sömu aðstæður annarsstað-
ar og höfðu hver helgað sér sinn reit á
gangstéttum eða torgum, og sumir á grind-
unum þar sem lagði upp yl frá neðanjarðar-
lestinni. Margir voru horfnir sem ég sá í
haust, kannski hafði lögreglan fært þá,
kannski dauðinn. Margir höfðu dáið á göt-
unum í skjólleysinu, þá var neðanjarðarlest-
in opnuð fyrir þessu fólki svo að það gæti
haft afdrep þar. Já þær eru grimmar þess-
ar stóru borgir. Ef þú ert undir, allslaus.
Maður missir vinnuna, hann fær ekki bæt-
ur nema stuttan tíma. Og svo situr hann
við garðshorn á breiðstrætisgangstétt með
pappaspjald framan á sér í snæri um háls-
inn: Ég hef ekki haft vinnu í sjö mánuði.
Eg er svangur, konan mín lika og börnin,
miskunn, ayez pitié, og guð launar ykkur.
Og hann kemst ekki inn í þjóðfélagið aft-
ur. Og á leiðinni niður að Signu um
hæðina, framhjá Pantheon, í átt að Notre
Dame og síðan að Beaubourg á safnið þar
sem Breton-sýningin er, geng ég enn á ný
hjá húsinu þar sem Valery Larbaud bjó og
hýsti James Joyce í tvö ár. Og James Joyce
fékk æ stærri lykil til að komast inn um
hliðið inn í húsið hjá Larbaud og gekk æ
verr að finna skráargatið og beita lyklinum
eftir því sem sjónin dvínaði því hann var
að verða blindur einsog Tiresias var í grísku
harmleikjunum sem sá sjónlausum augum
allt fyrir sem átti eftir að gerast, einkum
ósköp og raunir; og Joyce var æ fyllri þeg-
ar hann staulaðist heim, og hafði stundum
lengi villzt um völundarhús í hverfinu kring-
um fyrrnefnt torg, þar sem hann hafði ver-
ið að leika John McCormack hinn írska
söngvara, the one and only Irish tenor, að
emja hárri röddu á þessum götum: When
Irish eyes are smiling, og vekja borgarana
með boðskap sínum frá grænu eyjunni eins
og fullur íslendingur af þessari sömu Mel-
kórkuætt færi að æpa af geðróti sem eng-
inn mátti sjá í einsemd næturinnar, og brá
hvergi við þjótandi blómapotta né hland-
koppaskvettur úr gluggum þeirra sem vildu
sofa. Ekki trúðu margir á Joyce nema kell-
ingarnar í bókabúðinni Shakespeare & Co.
Sylvia Beach og hin, og Adrienne Monnier,
og nokkur gáfnaljós sem hann gernýtti, og
þar með hinn unga Samuel Becket; og var
í sjö ár að semja Ulysses, sem allt byggist
á síðan líkt og Proust eða Kafka, með ein-
hveijum hætti. Og konurnar góðu í bóka-
búðinni gáfu bókina út og einstöku höfund-
ar voru örlátir við skáld sem þeir trúðu á
og sáust ekki fyrir, að útvega þeim næði
og peninga, starfsaðstöðu einsog Valéry
Larbaud, eða Ezra Pound sem gerði þetta
allt og fór að auki yfir handritin ósínkur á
vinnu við lagfæringar og heilræði.
Og þannig inaður var André Breton, að
mörgu leyti. Hann örvaði og glæddi inn-
blástur með skáldum og öðrum listamönn-
um; en hneigðist til að ráða yfir þeim svo
.þeir hröktust frá honum óðfluga aftur.
Þessi fjölgáfaði maður sem gerði sig að
einskonar páfa í þeim skáldasið sem nefnd-
ist súrrealismi, fæddist fjórum árum fyrir
aldamótin. klukkan tíu þrjátíu að kvöldi eins-
og segir í æviágripi hans eftir Bedouin:
Vaxandi tungl á tuttugustu og þriðju gráðu
vogarinnar, hafa Satúrnus og Úranus sem
tengjast sín áhrif, Mars og Venus tengjast
og Júpíter á miðju himinhvelinu.
Á efstu hæðinni í þessu vinsæla safn-
húsi sem vakti sem mesta hneykslan vegna
snilldarhugmyndar arkitektanna að láta
bygginguna vera með öll iður úti, einsog
Gísli Súrsson þegar hann hljóp ofan hamar-
inn og hjó mann og annan áður en hann
færi t.il heljar, og þannig blasa við pípur
og leiðslur utan á húsinu langar leiðir við
vegfarendum og heimta athygli með skær-
um hvelltónuðum litum, og múgurinn
streymir í bygginguna, fólk sem líkast til
leggur ekki auðvakið leið sína í listhús og
þetta smygl sem þar fer fram er til fyrir-
myndar að læða inn á fólk hugvekjum og
sálarfræðslu. Rennistigarnir eru-þéttmann-
aðar og flytja upp hæð eftir hæð, og hækka
sjónarsviðið yfir torgið og borgarþökin,
smækka fakírana sem leggjast mörgum
sinnum á dag á glerbrotabeð sinn án þess
að skaðast, gleypa sverð og spýta eidi út
í loftið, músíkflytjendur, dávaldar og hvers-
kyns trúðar, heimspekingar og áróðurs-
menn, þeldökkir trumbuleikarar að láta
fólkið fara að dansa, og þú sérð æ víðar
yfir borgina, Eiffelturn í einni áttinni og í
annarri rís hvítbragandi yfir Montmartre
Heilagshjartakirkjan, Sacré Coeur; og hæð-
in hlaut nafn sitt af píslarvottum í árdaga
kristni, heilögum Denis sem gekk með af-
höggvið höfuð sitt í höndum tvö hundruð
metra ásamt tveimur fylgismönnum sínum
sem héldu höfði þótt di'úpandi væri af lotn-
ingu og harmi, Mont des Martires, Píslar-
vottafjall. Og við rætur þeirrar hæðar er
einn frægastur kirkjugarður í menningar-
sögunni, Pére Lachaise, fjölsóttur af menn-
ingai'pílagrímum og foi'vitnum ferðamönn-
um sem reika milli leiða Balzac, Flaubert,
Baudelaire, Söru Bernhard, Oscar Wilde,
Berlioz og Heine; og Jim Morrison popp-
skáldsins (sem Oliver Stone gerði um kvik-
myndina Doors) og brann upp af frama og
eitri og skáldlegum hugmyndum sem aðdá-
endur hans kölluðu snilli og var útbrunninn
27 ára gamall í París á flótta undan sið-
hræsni landa sinna í anda kellingaklúbb-
anna, Nancy Reagan og prestsins í Viðey,
enda þurfti ekki að koma höggi á þetta
átrúnaðargoð múgsins fyrir klám heldur
af því að hann gagnrýndi Víetnamstríðið
og amerísk stjórnvöld og náði fjöldahylli
meðal æskufólks, því hættulegur og þurfti
að þagga niður í honum. Minnisvarði pilts-
ins í þessum kirkjugarði er oft fjölsetinn
af ungu fólki sem færir honum blóm og
hvolfir • úr whisky-staupi í moldina milli
þess sem það lætur glasið ganga og harm-
ar goðið undir stalli hans útkrotuðum mis-
jafnlega vængjuðum texta og nöfnum.
Á efstu hæð safnsins er sýningirt helguð
Breton, og þar fer ekki á milli mála hafi
einhver reynt að neita því að þessi maður
var eitt af stórmennum aldarinnar. Ekki
sízt fyrir áhrif sín á aðra menn, skáld,
myndlistarmenn, listamenn á öllum sviðum,
síörvandi þá sem deildu geði við hann, síleit-
andi uppi sálufélaga og fangandi andríki
annarra, tendrandi og hyllandi hugvits-
gleði, frjór sjálfur í samlæti sem og í skáld-
skapartextum sínum, heill; og gerðist ein-
strengingslegur í sínum heilindum og fast-
heldni við viðhorf sem hann trúði á en öðr-
um sýndust þegar á leið vera kreddur, —
andlegur segull, heillandi og fijóvgandi í
kynnum og mörgum gæfa að komast í
færi við hann; en flestum lífsnauðsyn að
bijótast undan töfrum hans og ósínku ofríki.
Og þarna eru myndvet'k eftir höfuðsnillinga
aldarinnar, vini hans með sleitum, fimm
hundruð listaverk af ýmsum toga, sumt
töfragripir frumbyggja í fjarlægum álfum,
grímur úr frumskógum. í upphafi var orð-
ið. Og Breton trúði alltaf á mátt orðsins.
Galdur orðsins. Á seiðinn. Hann vék aldrei
frá því, fyrir honum var skáld-
SJÁ NÆSTU SÍÐU
-LESBÓK- MORGUNBLAÐÖINS- 5: OKTÓBER" TS91 7