Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 4

Eru listaverk ódauðleg?
Utlegging á
Odauðleikanum eftir
Milan Kundera
Eftir KJELD GALL
J0RGENSEN
kki er hlaupið í að skilgreina skáldsögu eftir
Milan Kundera, því að.bæði hefur hann sjálfur
verið iðinn við að búa til slungnar skilgreining-
ar á skáldsöguforminu, og í öllum skáldsögum
hans fer fram umræða um þetta form jafn-
framt því að sagt er frá persónum og atburð-
um. í greinasafninu Skáldsagnarlist segir
hann t.d. að skáldsaga sem uppgötvar ekki
nýja hlið tilverunnar sé ósiðleg og annars
staðar segir hann að skáldsaga sé rannsókn
á þeirri gildru, sem heimurinn er genginn í.
Það er sjálfsagt og upplagt að beina þess-
um skilgreiningum að Kundera sjálfum og
spyija hvað hann „uppgötvi" í Ódauðleikan-
um og í hveiju gildran sé fólgin. En fyrst
ber að athuga það, að sagan rúmar mörg
þemu og marga atburði, sem getur verið
erfítt að finna samnefnara fyrir. Reyndar
er Kundera fulltrúi ákveðinnar hefðar innan
skáldsagnargerðarinnar, þeirrar hefðar að
nota frásögnina til heimspekilegra vanga-
veltna yfir tilverunni, og til þess hefur hann
þróað form, þar sem hann er sjálfur persóna
í sögunni og jafnframt sögumaðurinn sem
skýtur inn alls konar „útúrdúrum" um hitt
og þetta.
I skáldskap gildir það alveg eins og í
raunveruleikanum, að útfærslan er óijúfan-
legur þáttur í öllum verkum. Fyrst skal
þess vegna litið lítillega á, hvemig Kundera
útfærir hugmyndir sínar, þ.e.a.s. greint frá
formi bókarinnar, áður en vikið er að hug-
myndinni sjálfri. Eins og venja er að tala
um miðleitin og útleitin ljóð eftir því hvort
Ijóðið hverfist um einn efniskjarna — eina
hugmynd — eða lætur eina hugmynd fæða
aðra af sér þannig að þær hrannast upp
og leita skipulags á öðru sviði; á sama hátt
má kannski tala um miðleitna og útleitna
skáldsögu. Kundera skrifar útleitnar eða
margraddaðar skáldsögur, þar sem hann
hikar ekki við í sífellu að draga inn nýjar
persónur og atburði til að byggja upp aðra
og flóknari heild, en hægt er í skáldsögu
þar sem höfundur takmarkar sig við fáeinar
persónur á afmörkuðum stað á ákveðnum
tíma.
Miðleitin skáldsaga dugir skammt þegar
aðalpersónan er Evrópa og þemað vestræn-
ir menn nútímans, svo reynt sé að nota
hefðbundin hugtök bókmenntafræðinnar.
En hver er boðskapurinn? Hvað vill Kund-
era segja með Ódauðleikanum? Því skal
reynt að svara hér á eftir, en fyrst þurfum
við að skoða verkið og byggingu þess. Og
því ekki byija með spurningu prófessors
Avenaríusar, sem í fimmta hluta bókarinnar
er að spjalla við Kundera um skáldskap:
„Nokkur stund leið þar til Avenaríus rauf
þögnina: „Hvernig sögu ertu annars að
skrifa núna?“
„Það er ekki hægt að segja hana. “
„Það var nú verra."
„Af hveiju verra? Það er kostur. Nú á
tímum kasta menn sér á allt sem skrifað
hefur verið til að gera eftir því kvikmynd,
sjónvarpsmynd eða teiknimynd. Aðalatriðið
í skáldsögu er það sem einungis er hægt
að segja í skáldsögu og það er aðeins hægt
að ná aukaatriðunum yfír í annan búning.
Sá sem er nógu ruglaður til að skrifa skáld-
sögur á okkar tímum verður, ef hann vill
verja þær skemmdum, að búa þannig um
hnútana að ekki sé hægt að færa þær í
annan búning, með öðrum orðum, að ekki
sé hægt að segja þær. “ Hann var ekki sömu
skoðunar: „Ég skal með ánægju segja þér
söguna um Skytturnar þrjár eftir Alexander
Dumas frá upphafi til enda hvenær sem er!“
„Ég er jafn mikill aðdáandi Alexanders
Dumas og þú, “ sagði ég. „Mér þykir samt
miður að nærri því allar skáldsögur sem
skrifaðar hafa verið fram til þessa skuli
vera rígbundnar við samfelldan söguþráð.
Ég á við að þær byggjast allar á sama or-
sakasamhenginu. Þessar skáldsögur líkast
helst mjórri götu sem persónurnar eru rekn-
ar eftir með svipu. Dramatíska spennan er
hin eiginlega bölvun skáldsögunnar, vegna
þess að hún breytir öllu, jafnvel fegurstu
blaðsíðum, jafnvel óvæntustu atriðum og
athugasemdum, í ofureinfalt skref í áttina
að lokalausninni, þar sem merking alls sem
á undan hefur gerst þjappast saman íeinum
punkti. Skáldsagan fuðrar upp í eigin
spennu eins og skraufþurr sinubrúskur. “
„Þegar ég sit og hlusta á þig,“ sagði
Avenaríus alvarlega, „fer ég að hafa áhyggj-
ur af því að skáldsagan þín sé leiðinleg. “
„Er þá allt leiðinlegt sem ekki er ofsa-
fengið kapphlaup í áttina að lokauppgjör-
inu? Leiðist þér þegar þú smakkar á þessu
ljúffenga andarlæri? Flýtir þú þér að Ijúka
við það? Nei, þú vilt þvert á móti meðtaka
það sem hægast og njóta bragðsins sem
allra lengst. Skáldsagan á ekki að líkjast
hjólreiðakeppni, heldur veislu þar sem hver
rétturinn er borinn fram á fætur öðrum.
Ég bíð sjötta hlutans með óþreyju. Ný per-
sóna kemur til sögunnar. Og í lok sjötta
hlutans fer hún á sama hátt og hún kom,
sporlaust. Hún orsakar ekki neitt og hefur
engar afleiðingar í för með sér. Eg kann
einmitt svo vel við það. Það verður skáld-
saga í skáldsögunni og dapurlegasta losta-
saga sem ég hef nokkurn tíma skrifað. Jafn-
vel þú verður dapur þegar þú lest hana. “
Avenaríus þagði nokkra stund vandræða-
lega, spurði síðan alúðlega: „Og hvað ætl-
arðu að kalla skáldsöguna?"
„Óbærilegur léttleiki tilverunnar.“
„En þessi titill hefur verið notaður!"
„Já, ég gerði það! En ég fór titlavillt þá.
Hann ætti að vera á skáldsögunni sem ég
er að skrifa núna.“ Við sátum þögulir, nut-
um aðeins bragðsins af víninu og öndinni.
Avenaríus sagði með fullan munninn: „Ég
held að þú vinnir of mikið. Þú ættir að
hugsa meira um heilsuna." Ég vissi vel
hvað Avenaríus var að fara, en ég lét sem
ekkert væri og bergði þögull á víninu. “
Af þessu samtali er augljóst að Kundera
kýs að skrifa útleitnar, margraddaðar skáld-
sögur eins og fleiri af skáldbræðrum hans,
t.d. ítalinn Italo Calvino, Þjóðveijinn Botho
Strauss og Svíinn Lars Gustafsson, svo ein-
hveijir séu nefndir. Segja má að fyrir þessa
rithöfunda rúmist „sannleikurinn“ ekki í
venjulegri frásögn af lífí einnar persónu og
hlutskipti hennar, heldur verður að nálgast
hann eftir krókaleiðum, sem liggja m.a. í
gegnum samræður og afstæði.
Slík stefna í skáldsagnargerð er eðlilegt
afsprengi módernismans og í andstöðu við
raunsæisstefnuna, sem hefur aðhyllst ein-
ingarnár þijár; þ.e.a.s. þá kröfu að virt sé
eining atburðarásar (að engin atriði víki frá
aðalefni), eining tímans (að atburðirnir ger-
ist innan afmarkaðs tíma) og eining staðar
ins (að allt gerist á sama eða á afmörkuðum
stað). Þessi krafa styðst við skáldskapar-
fræði Aristótelesar, og í höfundarinnskoti í
Ódauðleikanum hefur Kundera eftirfarandi
að segja um hugmyndina: „Aristóteles er
lítt hrifinn af innskotinu. Innskotsatburðir
eru að hans dómi allra atburða verstir (ef
litið er út frá skáldskaparlistinni). Þar sem
4