Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 8

unni sjást líka furðulegir munir sem Breton
hafði fundið af skyggni sinni á ruslmörkuð-
um borgarinnar, dregið út úr draslflæmi
flóamarkaðarins hluti sem áttu heima í
seiðhofinu sem var íbúð Bretons þar sem
allt átti mál og töfra. Hlutir sem aðrir gengu
framhjá. Breton sá og hafði með sér, og
sá hlutur varð svo öflugur og einkennilegur
og mikið segjandi dreginn af þessum sham-
an út úr haugnum og settur í hillu eða á
stall. Vinir hans voru risar aldarinnar og
ruddu^nýjar brautir Picasso, Max Ernst,
Dali; og Miro sem hann uppgötvaði lítt
þekktan á vinnustofunni hans þegar hann
var að reika á milli verkstæða listamann-
anna; Marcel Duchamps sem kom með re-
ady made objects, tilbúna hluti til sýningar
í listsölum, eina klósettskál sem þá orkaði
sem sprengja, síðan hafa hjarðir verið að
endurtaka það í því kjölfari. Þetta voru
allt vinir Bretons, þótt upp úr slitnaði vegna
einstrengingsháttar mannsins sem vildi
vera páfi; og eins og með öðrum páfum
máttu hinir ekki víkja frá því sem hann
trúði á alla ævina. Og bannfærði það sem
honum þótti vera frávik, eða svik við stefn-
una. I súrrealistahirð Bretons var stungið
upp á því þegar Aragon var ekki Iengur
nógu leiðitamur að það ætti að höggva af
honum handlegginn eins og gert er við þjófa
samkvæmt Islamssið.
Elisa, ekkja Bretons ásamt dóttur hans
Aube sem þýðir dagrenning, þær hafa vak-
að yfir þessu safni einsog helgidómi, haldið
til haga öllu af lotningu: Bréfaskiptum,
orðsendingum, póstkortum, vemdargripum,
handritum, leikföngum, frumbyggjastytt-
um, galdrahlutum sem búa yfír skáld-
mætti, grímurh, fágætum útgáfum og hand-
ritum snilldarverka. André Breton-safnið
er eitt af merkustu einkasöfnum aldarinnar.
Allt sem Midas kóngur snerti varð að
gulli, það var hans ógæfa og böl. Allt sem
André Breton snerti var eða varð skáldskap-
ur og galdur, það var hans gæfa, og okkar
fengur; í því fólst hans snilld og harmsefni
kannski líka.
Hann náði kannski ekki að vera skáld
samkvæmt draumi sínum, en fremur í því
sem hann dró að sér og nærði með öðrum.
En hugleiftur skarpra vitsmuna minntu
stundum ein og sér og slitin úr sambandi
langlokukenndra texta, nú minntu þau á
einhvern einstakan góðkynjaðan skáldskap.
Nóbelsskáldið Ottavio Paz skrifaði for-
mála fyrir útgáfunni á einni bókinni eftir
Breton: Eg sé, ég ímynda mér, Je vois, j’im-
agine, samanber Cogito ergo sum, sem
haft er eftir Descartes: Ég hugsa, þess-
vegna er ég til. Paz segir um Breton: Hug-
myndir Bretons um tungumálið voru í eðli
sínu tengdar galdri. Það var ekki einasta
að hann forðaðist að greina sundur galdur
og skáldskap, heldur taldi hann alla tíð að
skáldskapurinn væri raunverulegt frumafl,
efni eða orka sem. gæti breytt veruleikan-
um. Og jafnframt voru þessar hugmyndir
svo hnitmiðaðar og skarpskyggnar að ég
leyfí mér að kalla þær vísindalegar, segir
Paz.
Breton lagði ungur stund á læknisfræði
og kynntist þá kenningum Freuds sem urðu
honum ævilöng uppspretta. Hann trúði á
að opna launhelgarnar, á það afl sem býr
í undirvitund manna, vildi virkja það og
veita fram. Hann skrifaði margar bækur
og merkar, skáldskap og hugmyndafræði,
auk tveggja stefnurita súrrealismans, Mani-
feste du Surrealisme 1924 og Second Mani-
feste du Surrealisme 1930 sem ekki var
síður mikilvægt en fyrra. Kannski koma
áhrif súrrealismans einna skýrast fram í
íslenzkum bókmenntum í köflum í Vefaran-
um mikla frá Kasmír eftir Halldór Laxness
og í Kvæðakverinu þótt áhrifín þar séu
drýgri frá Rimbaud og Apollinaire, en Bret-
on sat löngum yfír því skáldi í upphafí skáld-
göngu sinnar á árunum 1917 og 18. Eitt
frægasta skáldrit Bretons er Nadja þar sem
hann reis ofsalega gegn öllum undan-
slætti, allri tækifærisstefnu og öllum þrýst-
ingi að utan, pólitískum sem öðrum. Þó
aðhylltist Breton byltingarkennd viðhorf í
stjórnmálum og stóð um sinn nærri kom-
múnisma en snerist eindregið á sveif með
Trotsky síðar. Það lá við upplausn á friðar-
þinginu 1934 í París þar sem andans menn
heimsins, fremstu listamenn og skáld og
heimspekingar reyndu að samfylkja gegn
viðbjóði fasisma og fyrir friði, þar lenti
Breton í slag við Ilja Ehrenburg, þeir flug-
ust á; en skáldinu fína og viðkvæma René
Crevel varð svo mikið um það og fylltist
örvæntingu og framdi sjálfsmorð, svo sem
segir frá í minningabók vinar hans, Klaus
Mann: Die Wendepunkt, Straumhvörf. Á
friðarþingi var ekki einu sinni hægt að
halda friðinn.
Og heimurinn fór í bál.
Freysdýrkun
í fornsögum
, I. Heiðin Minni
Mikil birta leikur um Frey Njarðarson í
ævagömlum kvæðum: hann er kallaður „skír
sonur Njarðar“ í Grímnismálum og í Völuspá
heitir hann bani Belja sem fer „bjartur að
Surti“; skothendingar í þessu vísuorði skerpa
Þau systkinin Freyr og
Freyja „voru fögur
álitum og máttug. Freyr
er hinn ágætasti af ásum;
hann ræður fyrir regni og
skini sólar og þar með
ávexti jarðar, og á hann
er gott að heita til árs og
friðar; hann ræður og
fésælu manna enda var
hann kallaður ár-goð og
fégjafi manna.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
andstæðu þá sem verður með litarapti
tveggja óvina. Svo mikill Ijómi stafaði af
Frey að hann „ók í kerru með gelti þeim
er Gullinbursti heitir". Sendimaður hans
heitir Skírnir. Freyr sér í fjarlægð fagra
konu sem heitir Gerður, hún gengur til
húss, „og er hún tók upp höndum og lauk
fyrir sér, þá lýsti af höndum hennar bæði
í loft og á lög og allir heimar birtust af
henni;“ Freyr stenst ekki mátið, fær ofurást
á þessari björtu konu þegar í stað, og send-
ir Skírni eftir henni, hvort sem henni sé ljúft
eða leitt. Þeirri sendiferð lýkur með þeim
hætti sem Frey var helst að skapi: hún lof-
ar að hitta hann í lundi þeim sem Barri
heitir níu nóttum síðar: „þar mun Njarðar
syni / Gerður unna gamans." Kvenheitið
Freýgerður minnir enn á þetta ævintýri.
Svo herma fornar sagnir að í árdaga
gáfu goðin Frey Álfheim að tannfé, og mun
sá staður vera kenndur við ljósálfa. Hins
vegar telja fróðir menn að Surtur eigi rætur
sínar að rekja til Dökkálfaheims sem sumir
kalla Bláland hið mikla eða Eþíópíu á máli
bóklærðra spekinga. Snorri fróði er hvergi
myrkur í máli: „Sá er einn staður þar er
kallaður er Álfheimur; þar byggir fólk það
er Ljósálfar heita, en Dökkálfar búa niðri
í jörðu, og eru þeir ólíkir sýnum og miklu
ólíkari reyndum. Ljósálfar eru fegri en sól
sýnum, en-Dökkálfar eru svartari en bik.“
Þegar þeir Surtur og Freyr eigast við í
Ragnarökum þótti skáldum það einna líkast
ákafri orrustu sem dimm nótt og sólheiður
dagur heyja með sér til þrautar. Freyr er
þá vopnlaus með því að hann hafði fórnað
sverði sínu í því skyni að eignast hið bjarta
man sem lét sig ekki muna um að birta
alla heiminn með því einu móti að lyfta
höndum sínum ofurlítið. Þó var Freyr býsna
vígfímur, eins og raunar má ráða af kenn-
ingunni Freys leikur sem merkti „orrustu,"
enda telur Bragi hinn gamla Frey vera böð-
fróðan „vel að sér um víg“.
Þau systkinin Freyr og Freyja „voru fög-
ur álitum og máttug. Freyr er hinn ágæt-
asti af ásum; hann ræður fyrir fegni og
skini sólar og þar með ávexti jarðar, og á
hann er gott að heita til árs og friðar; hann
ræður og fésælu manna,“ enda var hann
kallaður ár-goð og fégjafi manna. Svíar blót-
uðu Frey mest til árs og friðar um langan
aldur eftir að hann var allur, en hann hafði
forðum setið að Uppsölum, og uin daga
hans hófust bæði Uppsalaauður og Fróða-
friður. „Þá var og ár um öll lönd. Kenndu
Svíar það Frey. Var hann því meir dýrkaður
en önnur goðin sem á hans dögum varð
landsfólkið auðgara en fyrr af friðinum og
ári.“ í Skírnismálum er Freyr gefið auknefn-
ið hinn fróði og merkti það annað en sú
viðurkenning sem prýddi niðja hans, meist-
arann Ara Þorgilsson (1068-1148). Orðið
fróður í fylgd með hinu skíra goði bendir
til ftjósemi, og svipað má segja um Fróðá
á Sæfellsnesi sem heitir svo af þeirri fiska-
mergð sem í hana gekk; orðið fróðafriður
er að öllum líkindum kennt við þá fíjósemi
og ársæld sem menn hafa fagnað í góðum
friði, en síðan var slíkur friður kenndur við
tiltekinn konung. Þeir feðgar Njörður og
Freyr fylgjast stundum að og eru nefndir í
sömu andrá, enda er báðum auðsæld sam-
eiginleg. Um Njörð segir Snorri á sínum
stað: „Hann er svo auðugur og fésæll, að
hann má gefa þeim auð landa eða lausa-
fjár; á hann skal til þess heita.“ Njörður
hinn auðgi og Freyr sonur hans voru Vanir
sem urðu gíslar með Ásum og ílentust þar;
Oðinn setti þá blótgoða.
II. Blót
Þótt bjart sé yfír Frey í heiðnum minnum,
þá bregður svo undarlega við að í sumum
frásögnum er dýrkun hans bendluð við
myrkur og nótt. í stað þess að styrkja líf
og fijósemi valda sumir Freysdýrkendur
dauða og tortímingu. Af fornum heimildum
er ljóst að blót voru haldin að veturnóttum,
á þorra og um sumarmál. Snorra farast orð
á þessa lund: „Þá skyldi blóta í móti vetri
til árs, en að miðjum vetri blóta til gróðrar,
hið þriðja að sumri, það var sigurblót.“ Þó
er einnig getið góublóts og miðsumarsblóts,
en um þau leikur nokkur vafi. Einsætt er
að haustblót og miðsvetrarblót munu hafa
verið helguð þeim Frey og Nirði, enda voru
þau til ársældar og grósku, en á sigurblótum
að vetrarlokum_ má ætla að Óðni hafi verið
færðar fórnir. í Gísla sögu eru framin 'tvö
víg um veturnætur, hvort árið á fætur öðru,
og er rétt að hyggja að þeim í ljósi þeirrar
vitneskju sem sagan geymur um fornan sið.
Þorgrímur Freysgoði drepur Véstein, virkt-
arvin Gísla og mág, fyrra haustið, en er
sjálfur veginn í hefndarskyni árið eftir.
Áður en vígi hans er lýst er svo að orði
komist:
Þetta haust hið sama vill Þorgrímur
hafa inni vinaboð að veturnóttum og
fagna vetri og blóta Frey.
í styttri gerð Gísla sögu (S) er svo að
orði komist um fyrra haustið, áður en Vé-
steinn fellur:
Það var þá margra manna siður að fagna
vetri í þann tíma og hafa veislur og
veturnáttablót, en Gísli lét af blótum
síðan hann var í Vébjörgum í Dan-
mörku, en hann hélt þá sem áður veislum
og allri stórmennsku. Og nú aflar hann
til veislu mikillar.
Orðalag í lengri gerðinni er nokkuð frá-
brugðið, eins og ráða má af þessari glefsu:
Líður nú. á sumarið og kemur að vetur-
nóttum. Gísli býr veislu og býður þangað
vinum sínum. Vill hann hafa vinaboð og
fagna svo vinum sínum og vetri. Hann
lét af blótum öllum síðan hann var í
Vébjörgum með Sigurhaddi.
í styttri gerðinni kemur skýrar fram en
í hinni lengri að Gísli sker sig frá öðrum
mönnum að því leyti að hann hlítir ekki
fornum blótsiðum. Trúarhvörf Gísla eru
býsna merkileg, ekki einungis fyrir þá sök
að þau bregða ekki venjum hans um veislu-
höld og risnu, heldur þarf nú einnig að
minna rækilega á heiðið umhverfi hans.
Nágrannar Gísla, Þorkell bróðir hans og
Þorgrímur Freysgoði mágur þeirra, eru vita-
skuld alheiðnir þegar hér er komið sögu,
og því má draga þá ályktun að veisluhöld
þeirra hafa verið í samræmi við fornan sið.
Nú skal hlíta lengri gerð Gísla sögu (L):
Maður er nefndur Þorgrímur nef; hann
bjó á Nefstöðum fyrir innan ána. Hann
var fullur upp galdra og gerninga; hann
var seiðskratti. Þessum manni buðu þeir
Þorgrímur og Þorkell til sín, og hafa
þeir eigi minna boð en Gísli. Þorgrímur
Freysgoði var maður vel hagur á járn.
Fara þeir nú þrír saman, Þorgrímar tveir
og Þorkell. Þá tekur Þorkell brotin af
Grásíðu,. því að hann hafði þau hlotið
úr skipti þeirra bræðra. Þorgrímur gerði
þar úr spjót, og var spjótið algert að
kveldi og í hefti fært. Var spjótið mikið,
var skeptið langt að spjótinu.
í fljótu bragði virðist undarlega fátt vera
sagt um veislu þeirra mága, og Þorgrímur
nef kemur einsog skrattinn úr sauðarleggn-
um. Hér er þó allt af ráði gert: yfir nýju
spjóti úr gömlum sverðsbrotum hefur Nef
sungið magnaða galdra' svo að morðvopnið
bregðist ekki í því hlutverki sem því er feng-
ið: að verða Vésteini að bana. Víg hans er
einskonar fórnardauði, jafnvel þótt hann sé
'8