Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1991, Blaðsíða 2

Heimspekingurinn
Isaiah Berlin
and commentary by Isaiah Berlin. Oxford
1979.
Henry Hardy hefur tekið saman ritgerð-
ar- og greinaskrá Berlins, sleppt er blaða-
viðtölum. Skráin er gerð 1980 ogtelur 167
númer.
í inngangi Berlins að „The Age of
Enlightenment” skrifar hann í lokin: „Sá
andlegi kraftur, heiðarleiki, skýrleiki,
kjarkur og ósíngjöm ást og virðing fyrir
sannleikanum einkennir skörpustu hugsuði
18. aldar og eiga þessi einkenni sér enga
hliðstæðu. Þetta tímabil er eitt það besta
og vonbjartasta í sögu mannkynsins.”
Þessa umsögn má auðveldlega heimfæra á
höfund hennar varðandi skýrleika og virð-
ingu fyrir sannleikanum að viðbættri rit-
snilld og yfirgripsmikilli þekkingu, sem er
alltaf sett fram á þann hátt að sönn unun
er að lesa verk hans. Aftur á móti er ekki
hægt að heimfæra einkunn þá sem hann
gefur 18. öldinni upp á 20. öld, ástæðum-
ar ættu öllum að vera augljósar. Arfleifð
18. aldar hefur mótast til tveggja átta eins
og J.L. Talmon hefur tíundað í þriggja
binda verki sínu um arfleifð upplýsingar-
innar. Þótt meðvitundarskil yrðu með kenn-
ingum frönsku heimspekinganna og með
frönsku og bandarísku byltingunum, hófst
atburðarás með frönsku stjórnarbylting-
unni sem orsakaði tuttugu ára styijöld í
Evrópu og átti eftir að ná hámarki sem
pólitískur „gangsterismi” í Evrópu á 20.
öld.
Á hinn bóginn hefur arftökum upplýs-
ingarinnar og mönnum góðs vilja tekist,
þrátt fyrir allt, að kveða niður að nokkm
þær höfuðófreskjur sem áttu sér kveikju í
atburðarás frönsku stjómarbyltingarinnar
og tóku að skjóta rótum þegar á 19. öld,
múgveldi ýmist í nafni þjóðemishyggju eða
sósíalisma, í formi alræðisstjóma á 20. öld.
Löghyggja (determinismi) og afstæðis-
hyggja (relativismi) hafa mótað söguskoð-
anir og stjómmál samtímans og þótt lengra
aftur sé litið. Söguskoðun löghyggjunnar
á sér rætur í kenningum kirkjufeðranna,
að talið er, um ákveðinn gang sögunnar
hér á jörðu sem stjómað er af Guði almátt-
ugum.
Gangur sögunnar er ráðinn, en innan
þess ramma rúmast visst viljafrelsi hvers
einstaklings og auk þess var kristin meðvit-
und miðalda, tveggja heima, heimurinn var
jörðin og eilífðin og vegir Guðs vom órann-
sakanlegir. Síðari tíma löghyggja er
þrengri, mönnum er markaður stígur af
„sögulegri nauðsyn”. Ákveðin lögmál
stjórna allri atburðarás og maðurinn er
hluti náttúmnnar, náttúmvísindin gilda um
mennskt ferli. Isaiah Berlin líkir heimi
þrengstu löghyggju við blómum skiýtt
fangelsi.
Afstæðishyggjan neitar nauðhyggju lög-
hyggjunnar og eilífu gildi og almennum
siðareglum. Hver tími hefur eigin kröfur,
maðurinn er leiksoppur tilviljunarkenndra
aðstæðna, allt er bundið hveijum tíma.
Kenningar Vicos og Herders vísa, að
áliti Berlins, á þriðju leiðina, sem hann
kallar plúralisma (fjölhyggju). Samkvæmt
Vico sameina tungumál og saga menn í
hópa og heildir, þjóðir. Sameiginlegur hug-
myndaheimur myndast. Ólíkar þjóðir eiga
sameiginlegar hugmyndir, „þær hljóta að
eiga samskonar sannleika”. Sá sannleiki
er því hlutlægur. Gagnkvæmur skilningur
ólíkra menningarheima á sér orsök í sam-
mennsku eðli, sem gerir menn mennska.
Maðurinn skapar eigin sögu og hver menn-
ingarheimur á sér upphaf og lok. Hringrás-
arkenning í mismunandi formum og á mis-
munandi tíma er saga mannsins, en til
þess að „mennsk” samfélög mótist eru sið-
ferðishugmyndir skilyrðið. Þar sem reynt
hefur verið að móta mennsk býflugnabú
og afmenna manninn, svipta hann öllu
frelsi og vali, hafa endalokin orðið, að hin
sammennska meðvitund sprengir af sér
hlekkina.
Berlin skrifar: „Við getum gagnrýnt
annarlega menningarheima. Við getum
fordæmt þá, en við getum ekki neitað að
skilja þá. Þeir eiga sín gildi, hlutlæg gildi
og þau geta stangast á við gildi okkar og
Sir Isaiah Berlin fæddist í Ríga 1909, höfuðborg
Latviu, sem síðar nefndist Lithauen. Hann flutt-
ist með fjölskyldu sinni til St. Pétursborgar 1915.
Hann varð vitni að Febrúarbyltingunni 1917 og
Októberbyltingunni sama ár, þegar bolsjevíkar
„Við getum gagnrýnt
annarlega
menningarheima. Við
getum fordæmt þá, en við
getum ekki neitað að
skilja þá. Þeir eiga sín
gildi, hlutlæg gildi og þau
geta stangast á við gildi
okkar og geta valdið
árekstrum og styrjöldum,
en við getum ekki neitað
að skilja þá.”
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
náðu völdum. Pjölskyldan varð landflótta
1919 og flutti til Englands. Hann stundaði
nám við St. Páls skólann í Lundúnum og
síðar í Oxford, þar sem hann hefur kennt
lengst af.
Það hefur verið sagt, að menningarar-
fleifð Rússlands (fyrir byltingu), gyðinga
og Englands hafí kristallast í Isaiah Berlin
ög að auki arfleifð upplýsingarinnar og
þýskrar rómantíkur. Viðfangsefni hans er
menningarsaga Evrópu og þá einkum 18.
og 19. aldar, hugmyndasaga og saga heim-
spekinnar og stjórnmála á 19. öld.
Maurice Bowra skrifaði fyrir löngu um
Isaiah Berlin: „Þótt hann, eins og Frelsar-
inn og Sókrates, láti hjá líða að gefa út
verk sín, þá hugsar hann og ræðir margt
og mikið og hefur haft gífurleg áhrif...”
Þótt sú skoðun hafi verið algeng, að Berl-
in hafi lítið skrifað og fátt sé prentað eftir
hann, þá er það ekki raunin.
Mikið magn ritgerða, smárita og greina
hefur birst eftir hann, um margvíslegustu
efni, flest allt í knöppu formi greina eða
„essaja”, en þetta hefur birst í tímaritum,
blöðum og stöku smáritum. Mörg þessara
tímarita eru lítt kunn og mörg eru uppseld
fyrir löngu.
Fátt eitt hefur komið út í bókarformi,
„Four Essays on Liberty”, Oxford 1969,
og „Vico and Herder”, Hogarth Press 1976,
komu út áður en „Selected Writings” í írjór-
um bindum kom út á árunum 1978-81,
gefið út af dr. Henry Hardy starfandi við
Oxford-háskólann. Auk þessa er „The Age
of Enlightenment, The Eighteenth-Century
Philosophers” Selected with introduction
geta valdið árekstrum og styijöldum, en
við getum ekki neitað að skilja þá.”
Berlin fjallar ítarlega um Vico og Herd-
er í áðumefndu riti og þar með gmnnkenn-
ingar fjölhyggjunnar, einnig í Four Essays
on Liberty. Kenning Isaiah Berlins, Vicos
og Herders um fjölhyggjuna er túlkuð í
fáeinum ljóðlínum eftir Hjalmar Gullberg,
þar sem inntakið birtist:
Hér kem ég sjálfur, svo mig allir kenni.
Svart er mitt hár, í þunnvöngunum hvítt.
Svart er mitt hár og skiptingyHr enni.
Annarra hár er svona, en þetta er mitt
Sérleiki hvers einstaklings, hverrar þjóð-
ar, hvers menningarheims var inntakið í
kenningum Herders og Vicos og er inntak-
ið í skrifum og útlistunum Isaiah Berlins.
Skilningur hans á höfundum, sem standa
honum mjög fjarri, svo sem Maistre, Sorel
og Machiavelli, er einstakur. Persónulýs-
ingar hans og umfjöllun um heimspekileg
og sögulega pólitísk efni er meginefni Úr-
valsritanna frá 1978-81.
„The Crooked Timber of Humanity”.
Chapters in the History of Ideas. Henry
Hardy annaðist útgáfuna. Forlagið er John
Murray 1990. Þetta er nýjasta ritgerðasafn
Berlins. Titillinn er frá Kant: „Aus so
krammen Holze, als woraus der Mensch
gemacht ist, kann nichts Gerades gezimm-
ert werden” — Úr svo undnu eða bognu
(smíða) timbri, sem manneskjan er gerð
úr, verður enginn (homréttur) beinn gripur
gerður. — Ifyrsta ritgerðin er erindi sem
höf. flutti á Italíu 1988. Efnið er haldleysi
þeirra kenninga sem telja að gjörlegt sé
að móta „idealt” samfélag mannanna. All-
ar tilraunir til slíks hafa leitt og munu leiða
til hins mesta ófamaðar.
í næstu grein fjallar hann um hrun
„útópíunnar” á Vesturlöndum. Trúin á lok-
alausn dýrðarríkisins var á miðöldum bund-
in öðrum heimum, en ummyndast í þá
eiginlegu „útópíu” með aukinni verald-
arhyggju og afhelgun. Ritgerðin er frá
1988. Aðrar ritgerðir í ritinu era frá níunda
áratugnum nema þijár, sem era eldri. Þátt-
urinn um Joseph de Maistre er frá 1960
og er birtur í fyrsta sinn á prenti lítt breytt-
ur frá upphaflegri gerð. Sá þáttur spannar
um þriðjung bókarinnar. í þeim þætti fjall-
ar Berlin um kenningar, sem honum era
hvað síst að skapi, en sem kunnugt er var
Maistre ákaflega andsnúinn upplýsingunni
og allri skynsemishyggju. Berlin tekst að
fjalia um hann á þann hátt, að hann nýtur
fyllilega sannmælis og hann leitast við að
skilja og skilgreina forsendurnar fyrir
heimsmynd Maistres.
Rómantíkin og afleiðingar hennar til
tveggja átta er m.a. efni greinarinnar um
„The Apotheosis of the Romantic Will”,
upphafningu viljans meðal rómantíker-
anna. Rómantíkeramir snérast öndverðir
gegn hugmyndum upplýsingarinnar um hið
fullkomna samfélag ajlra manna með upp-
lýsingu og leiðsögn. í þessari grein rekur
Berlin forsendumar fyrir þeirri heiftarlegu
uppreisn gegn alræði franskrar skynsemi,
sem einkenndi svo mjög kenningar heim-
spekinga upplýsingarinnar. Kant kemur
þarna við sögu, en hann taldi að frelsi vilj-
ans væri ekki mýraljós, fjarri því. Vico og
Herder, einkum Herder, koma hér við sögu,
„maðurinn skapar sinn heim”, Vico og
Herder eru sama sinnis.
Skoðanir rómantíkeranna birtast í skáld-
skap og ritum þeirra höfunda, sem hafa
mótað meðvitað og ómeðvitað heimsmynd
19. aldar og vorrar aldar, Tolstoj, Turg-
enjev, Balzac, Flaubert, Schopenhauer,
Nietzsehe, Ibsen, Joyce, Becket og Kafka.
Þeir hafna allir hugmyndunum um þróun
til upplýsts, fullkomins samfélags og finna
óravíddir í manninum sjálfum, hveijum ein-
staklingi, en þar er uppspretta alls þess
sem gerist og hefur gerst, bæði lista og
heimspeki.
Lokagreinin er „The Bent Twig” — On
the Rise of Nationalism. Fáir höfundar
hafa séð eins skýrt og Heine, á sínum tíma,
hvert rómantíkeramir myndu leiða þjóðir
Evrópu. Á hinn bóginn er hin hliðin á kenn-
ingunni, gildi þjóðmenningar og þjóðtungu.
Berlin fjallar um framhald þjóðemishyggj-
unnar á 20. öld. Greinin birtist fyrst 1972.
I þessu greinasafni er að finna þau
megin viðfangsefni sem lsaiah Berlin hefur
íhugað flestum mönnum skýrar, upplýsingu
og rómantík, viljafrelsi og fjölhyggju. Og
eins og áður segir er stíll hanft-og frásagn-
artækni einstök.
Isaiah Berlin: The Crooked Timber of Humanity —
Chapters in the History of Ideas. John Murray 1990.
Höfundur er rithöfundur.