Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1991, Blaðsíða 4

Hvað er alhliða
þroski?
Aumliðnum árum hefur drifið frá mér nokkuð
af greinum um skóla- og menntamál sem
m.a. hafa birst í Lesbók Morgunblaðsins og
Nýjum menntamálum. Segja má að efni þeirra
hafi verið af tvennum toga spunnið. í annan
Ég gæti vitnað í
Guðmund Finnbogason,
Sigurð Guðmundsson,
Sigurð Nordal eða Pál
Skúlason sem merkisbera
þessarar aristótelísku
farsældarhyggju er góðu
heilli hefur haldið velli
meðal margra íslenzkra
skólamanna. Henni fylgir
líka sú hugmynd, að
menntun beri að skilja
víðum skilningi sem
þroskun, sem það að
verða að manni...
Eftir KRISTJÁN
KRISTJÁNSSON
stað hef ég mælt bót hefðbundnum kennslu-
háttum þar sem litið er á kennarann sem
meistara fremur en leikfélaga'. Hugmyndin
er þá sú að kennaranum beri að smíða ker
sem gagnast megi nemendum við áfram-
haldandi burð úr viskubrunnum; fáguð og
ólek ker verði ekki til af sjálfu sér eða með
stjórnlausu fálmi. Hins vegar hef ég varað
við þeirri hakkavélarhneigð innan skólakerf-
isins að gera alla að einni glás. Nú á tímum,
þegar „flathyggjan” er að verða höfuðböl,
eigi skólakerfíð að snúa vörn i sókn með
því að leggja rækt við einstaklingseðlið, við
sérleik sálna2.
Þessi skrif mín hafa angrað suma þá er
láta sig varða skólamál á íslandi. Ég hef
m.a. verið kallaður „nýíhaldsungliði”, full-
trúi steinrunninnar hefðarspeki3. Þannig
þijóskaðist ég í þeirri villu að vilja innræta
nemendum einhvern stóra sannleik — í heimi
þar sem öll sannindi séu afstæð. Að auki
verði ég ber að örugustu ósamkvæmni: ann-
ars vegar dreymi mig um að nemendur sitji
bljúgir við fótskör meistara sinna og nemi
speki þeirra, hins vegar að þessir sömu
nemendur þroski séreðli sitt og frumleik.
Ætlun mín hér er ekki sú að taka upp
þessa tvo þræði og rekja þá frekar heldur
að huga ögn að þeirri heimspekilegu uppi-
stöðu sem þeir eru ofnir í. Ég ætla með
öðrum orðum að skýra þá almennu mann-
gildis- og menntahugsjón sem ég hef haft
að leiðarljósi. Ef til vill glöggvast þá um
leið fyrir lesendum að hinar einstöku hug-
myndir sem drepið var á hér að ofan kunni
að vera bláþráðaminni en sumir hafa ætlað.
II
Það er kunnara en frá þurfi að segja að
allt frá öndverðri þessari öld hafa hug- og
félagsvísindamenn verið þungt haldnir af
ýmiss konar afstæðishugmyndum um gæði:
engir almennir mælikvarðar verði fundnir á
gott eða illt, né önnur siðferðileg hugtök, og
hvað við teljum æðstu stefnumið lífsins sé
afstætt við tíma og stað. Maðurinn hafi ekk-
ert fyrirfram gefið eðli, engin fyrirfram gefin
markmið. Talsmenn þessara hugmynda bæta
svo við (í versta falli) að „hégómi einber sé
allt” eða þá (í því besta) að maðurinn gefí
lífi sínu tilgang sjálfur með handahófskenndu
vali.
Um þessa afstæðiskenningu er það að segja
að hún er tvíröng og hið versta rekald sem
lengi hefur skolað á land í mannlegum fræð-
um. Fýrir hið fyrsta er enginn eðlismunur á
staðreyndum og gildum. „Morð” er ekkert
torskilgreindara hugtak en „borð”; með báð-
um hugtökum flokkum við saman undir einu
nafni eiginleika sem við beinum sjónum að í
það og það skiptið. Stundum kann áhugi
okkar að snúa að ferfáéttum plötum sem við
mötumst við, stundum að vítaverðum mann-
drápum — en með öllu er óljóst á hvern hátt
annað þarf að teljast huglægara en hitt. Þá
er það sögulega rangt að fólk með öndvert
verðmætamat byggi heiminn á mismunandi
tímum og stöðum. Blæbrigðamunur kann að
vera á lit blómanna á ólíkum túnum en jarð-
vegurinn sem þau spretta upp úr er einn og
hinn sami. Það vita allir þeir sem íþætt hafa
fjarlægum þjóðum. Innra með hveijum ein-
staklingi búa í stórum dráttum sömu langan-
ir, kenndir og þrár er helgast af eðli tegundar-
innar homo sapiens. Helsta lokleysa hinnar
félagsfræðilegu afstæðishyggju er að hafna
sameiginlegu manneðli. Sé slíku eðli til að
dreifa, eins og ég er sannfærður um, er megin-
forsenda þeirrar hyggju brostin.
Við íslendingar erum þeim höfuðmun betur
staddir en ýmsar aðrar þjóðir að þessi vágest-
ur, afstæðishyggjan, hefur látið marga af
helstu- hugsuðum okkar á 20. öld ósnortna.
í staðinn hafa þeir haldið tryggð við mun
eldri hugmyndir um manneðlið er rekja má
alla leið til Platóns og Aristótelesar, kannski
einkum hins síðamefnda. Þar er áherslan lögð
á að hver tegund hafi sínum tilgangi að
þjóna: markmið hvers einstaklings, hverrar
„verundar”, sé að verða eins gott eintak og
mögulegt er af sinni-tegund. Eins er því far-
ið með manninn: Hann er fæddur með vissa
fijóanga í sál sinni og líkama sem geta skot-
ið rótum, vaxið og dafnað, sé að þeim hlúð.
Megintilgangur hinnar einstaklingsbundnu
tilveru er að þroska þessar vaxtarbrodda eins
og kostur er, sækja fram í áttina til ljóssins,
blómstra og hverfa síðan aftur með reisn á
vit jarðarinnar.
Ég gæti vitnað í Guðmund Finnbogason,
Sigurð Guðmundsson, Sigurð Nordal eða Pál
Skúlason sem merkisbera þessarar arist-
ótelísku farsældarhyggju er göðu heilli hefur
haldið velli meðal margra íslenskra skóla-
manna. Henni fylgir líka sú hugmynd að
menntun beri að skilja víðum skilningi sem
þroskun, sem það að verða að manni; eða
eins og Páll Skúlason orðar það, að verða
ekki endilega „meiri maður” heldur „meira
maður”1: mennskari, menntaðri. í kjölfarið
siglir svo áhersla á þátt skólagöngu í þessari
alhliða þroskaviðleitni: hún geti hvort heldur
sem er slitið jurtimar af rót sinni, sé illa að
verki staðið, eða veitt þeim ómælda næringu
og vökvun þegar best láti. Skólun er að vísu
aðeins einn liður menntunar en þeir sem henni
sinna mega ekki gleyma því að þeim er trúað
fyrir jurtunum á viðkvæmu vaxtarskeiði þar
sem einatt leikur á hnífsegg hvort þær halda
áfram að vera ljóssæknar — eða trénast og
verða ljpsfælnar.
Mætti ég bregða birtu á hina aristótelísku
þroskahugsjón með annarri líkingu sem mér
er fullt eins töm. Það er myndin af mannlíf-
inu sem fjallgöngu þar sem okkur ber að
reyna að lesa okkur fram „þótt vegurinn sé
hallur”, og létta ekki fyrr en við komum að
þeim hápunkti sem séra Hallgrímur segir að
allrar veraldar vegur víki að. Sá tindur er í
senn endalok og fullnun fjallgöngunnar. En
þá er líka undirskilið að mönnum hafi stöð-
ugt vaxið brekkumegin í glímunni við fjallið;
þeir hafi ekki numið staðar í miðjum hlíðum
eða gefíst upp og látið berast forbrekkis.
Örðugan ég átt hef gang
yfir hraun og klungur.
Mér hefur risið fjal! í fang
frá því ég var ungur.
orti Þórarinn í Kílakoti. Samkvæmt þroska-
hugsjóninni er slík fjallganga hins vegar ekki
böl heldur gæfa. Menn vaxa einungis af við-
fangsefnum, stælast aðeins við átök. Sá sem
heldur sig á láglendinu hefur sig aldrei til
flugs. Fyrir þann sem ætlar að njóta varan-
legrar farsældar er aðeins eins kostar völ:
að paufast yfír hraunið og klungrin, fikra sig
upp einstigin, klífa þrítugan hamarinn. Komi
hann að óyfírstíganlegri torfæru er ráðið að
Börnin er innritast í 1. bekk sem frumrit útskrifast alltof mörg úr skólakerf-
inu sem afrit.
hörfa ögn til baka og leita annarrar upp-
göngu. Sumir eru hrasgjarnir, aðrir fótviss-
ari, en allir eygja nokkra von um að komast
á leiðarenda. Fyrir slíku er þó engin trygg-
ing. Örlögin láta ekki framgengnar verða
allar okkar áætlanir. Gagnstígar geta orðið
g/apstígar; menn geta örmagnast, steypst
fram af hengiflugi, hnigið til foldar. En viss-
an um áhættuna ljær ferðalaginu aðeins auk-
ið gildi. Við reynum með guðs hjálp og góðra
manna, en umfram allt eigin afli og viti, að
sækja upp á við. Stefnumarkið er í senn hinn
aukni þroski sem næst við hvern nýjan áning-s
arstað, hin víkkaða sýn yfir heiminn, og tind-
urinn, hinn endanlegi áfangastaður þar sem
maðurinn hefur sigrast á lífinu. Þar getur
hann mætt dauða sínum í fullvissu þess að
lengra varð ekki komist, að hann kleif tindinn
á því fjalli sem lífið bauð honum.
Samkvæmt þessari líkingu er kennari ekki
lengur garðyrkjumaður heldur gijótpáll og
gunnfáni. En lærdómurinn er hinn sami og
fyrr: Kennarinn er einn helsti bakhjarl nem-
andans á fyrstu þroskastigunum og undan
þeirri ábyrgð getur hann ekki vikist, fremur
en foreldrar geta kastað allri sinni miklu
ábyrgð yfir á skólann og aðrar uppeldisstofn-
anir. Manneðlinu er einu sinni svo háttað að
einstaklingurinn er með öllu vanburðugur
fyrstu æviár sín að hefja ijallgönguna án
utanaðkomandi aðstoðar. Hann þarfnast ástar
og úmhyggju foreldra, hvatningar og veg-
sagnar kennara. Þótt hver hafi sína stigu að
lífa í lífinu þá þurfum við stundum að halda
í hendur annarra, rétta hver öðrum hjálpar-
hönd — haldast í hendur.
Nú kynnu andmælendur þeirra hugmynda
sem ég hef sett fram um skólamál að segja
að þetta almenna yfirlit hafi fráleitt gert þær
hugmyndir trúverðugri. Þvert á móti hafi hér
skotist fram sömu skollahárin og fyrr, gott
ef ekki á enn ómyrkari hátt. „Það sem þú
ert að bera á borð fyrir okkur,” myndu þeir
segja, „er einhvers konar bókstafstrú, absol- ■
útismi, um gæði og gildi. í íjallgöngulíking-
unni felst að hægt sé að kortleggja nákvæm-
lega hvaða stíg einstaklingnum beri að ganga,
hvað honum sé fyrir bestu og hvað teljist í
samræmi við eðli hans. En þú gleymir því
að einstaklingurinn gefur hlutunum sjálfur
gildi með vali sínu, að fyrirfram er engin leið
betri en önnur. í öðru lagi gefa hugmyndir
þínar undir fótinn svæsnustu forræðishyggju.
Fyrst aðeins' ein leið er fær á tindinn liggur
í augum uppi að það er mönnum fyrir bestu
að þeir séu knúnir til að velja hana, með
góðu eða illu. Þá sést lokst í réttu ljósi fjós-
trú þín á gamaldags ítroðsluaðferðir og aðra
úrelta kennsluhætti. í þriðja lagi,” gætu and-
mælendurnir bætt við, „ert þú, hinn sjálfskip-
aði talsmaður sérhyggju, í raun argasti hóp-
hyggjum&ður. Allir skulu kóklast upp — ef
ekki sama stíginn þá a.m.k. sama fjallið: ein
jarmandi hjörð sem kennararnir eiga að halda
á réttri braut eins og fjárhundar. Hvað stuðl-
ar að ‘flathyggju’ ef ekki slík ijármennska?”
Þetta eru stór orð sem ég er knúinn til að
svara. Ég neita því alfarið að ég sé bókstafs-
trúarmaður, forræðissinni og hóphyggju-
postuli. Kjami málsins er sá að engin þeirra
ályktana sem hinir tilbúnu andmælendur
herma upp á mig felst í raun í þeirri þroska-
hugsjón sem ég reifaði5. Til sannindamerkis
skulum við gefa okkur nokkurt tóm til að
hyggja nánar að andmælunum.
III
Leiðir hluthyggja (objektívismi) um þroska,
þ.e. sú kenning að fella megi hlutlæga dóma
um hvað stuðli að mannlegri heill, af sér þá
bókstafstrú að hveijum einstaklingi sé léður
aðeins einn stígur upp þroskaíjallið — og
missi maður hans sé voðinn vís? Þótt svo
kynni að virðast við fyrstu sýn leiðir nánari
skoðun annað í ljós.
í reynd er mat á mannlegri farsæld mjög
flókið. Við getum t.d. ekki sagt að heildar-
heill manns sé einfaldlega summa einstakra
heillaskeiða — að áfangastaðurinn (tindurinn)
sé safn þeirra áningarstaða þar sem maður
hefur haft viðdvöl í lífinu. Það skiptir máli í
hvaða röð þessum áningarstöðum var náðG.
Við getum hugsað okkur lífshlaup tveggja
einstaklinga. Hjá öðrum brennur eldurinn
skærast í æsku en fölskvast síðan. Hann nær
miklum árangri í starfí sínu sem ungur mað-
ur, efnast, eignast börn og bú og gengur flest
í haginn. Síðan tekur að síga á ógæfuhlið;
hann staðnar, sóar hæfíleikum sínum og auði
og glatar tengslum við fjölskylduna. Hinn er
seinni í gang, kannar ýmsa refilstigu í æsku
og finnur sér ekki samastað í tilverunni fyrr
en um síðir. Þá raknar hins vegar úr fyrir
honum svo um munar. Hann tekur gæfuspor
í slarfi og einkalífi sem skila honum stöðugt
fram á við uns hann eyðir síðustu æviárunum
á öndvegisbekk og friðarstóli.
Vera má að heildarheill þessara tveggja
einstaklinga sé jöfn samkvæmt einfaldri sam-
lagningarkúnst; en annar þeirra var á leið
niður fjallið, hinn upp. Því er enginn vafi að
mat okkar yrði að líf hins síðarnefndra hafi,
þegar öllu er á botninn hvolft, verið mun
farsælla en hins fyrri; enda segir í Vatns-