Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Blaðsíða 4

Börn norour-
ljósanna
inn vestur-íslenski landkönnuður Vilhjálmur
Stefánsson ferðaðist mikið meðal frumbyggja
nyrstu héraða Kanada, eins og kunnugt er,
og ritaði bækur um ferðir sínar. Hann hefur
þótt lýsa eskimóum af skarpskyggni. En um
Eskimóar höfðu
sérstæðar hugmyndir um
sinn innri mann. Inúíti
hafði að eigin skilningi
ekki eina sál eins og
kristinn maður, heldur
margar. Stóru sálirnar
voru þrjár og staðsettar í
ákveðnum
líkamshlutum; ein í
hálsinum og tvær í
náranum — hver um sig
á stærð við unga
snæspörsins. Ennfremur
voru minni sálir í öllum
liðamótum. Mannsmynd
var á hverri.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
aldir var menning eskimóa í meginatriðum
hin sama, allt frá Bermgssundi til austur-
strandar Grænlands. í einni bóka sinna
bendir landkönnuðurinn á einkenni frum-
byggjanna sem hann segir að hinum fyrstu
kristnu mönnum meðal þeirra hafi sést yfir
og að sú yfirsjón hafi orðið afdrifarík í
skiptum eskimóa og hvítra manna. Eskimó-
ar álitu kristniboða samsvara töframönnum
sínum, ritar Vilhjálmur, og venja þeirra að
taka helst mark á þeim töframanni sem
þeir höfðu mestan beyg af. Sama gildir um
presta, ritar landkönnuðurinn, að þeir trúa
þeim verstu best.
Vegna þess hvernig háttaði til um lífsskil-
yrði eskimóa og sambýlishætti kunnu þeir
ekki að hlíta félagslegri forystu þegar þeir
komust fyrst í kynni við hvíta menn. Frum-
byggjarnir gerðu greinarmun á góðu og
illu, ekki síður en fólk flest, en ólíkt því
sem gildir um kristna menn trúðu eskimóar
ekki staðhæfingum um að menn ástunduðu
góðverk. Þeir álitu allt gott í sjálfu sér og
því enginn leið að bæta þar nokkru við.
Þeir trúðu þó að hægt væri að fremja ill-
virki. Hið illa var bundið mannlegum vilja-
krafti, að þeirra ætlan, það fyrirfannst ekki
með öðrum hætti í náttúrunni. Allt líf endur-
fæddist í einhverri my.nd og varð að greiða
fyrir þeim framgangi með réttri breytni.
Reglurnar voru flóknar og hætt við rugl-
ingi ef út af væri vikið. Slík verk voru af
hinu illa. Við óblíð náttúruskilyrði höfðu
þeir því orsakalögmálið að vissu marki í
hendi sér, en hlutu að sitja og standa, klæða
sig og fæða samkvæmt siðvenjum sem þjón-
uðu þeim tilgangi við viðhald lífi og jafn-
vægi. Ef það var ekki gert varð að færa
afleiðingarnar til betri vegar. Og kom þá
til kasta töframanns.
Andinn Síla Var ÆÐSTUR
Hugmyndum eskimóa um lífið og tilver-
una svipaði til hugmynda hinna hvítu að-
komumanna um fleira en aðgreininguna
milli góðs og ills. Þeir trúðu því um sér-
kenni lofts, láðs og lagar að hvert um sig
Lituð tréskurðarmynd af giftri konu
(blátt hárband sýnir það). Frá um 1920.
ætti sér andlega hliðstæðu sem krefðist
sérstakra umgengnishátta. Æðstur í þess-
ari andlegu tilvist var andinn Síla. Eskimó-
ar - ínúítar á máli sjálfra þeirra - gerðu
ennfremur ráð fyrir himnaríki ofan við hið
kunnara landslag. Neðan við voru undir-
djúp. Sálir framliðinna töldu þeir að færu
á báða staðina. En ólíkt því sem gilti um
kristna menn vildu eskimóar fara í neðri
staðinn fremur en þann efri. Á himnum var
kalt og töldu þeir að litlu yrði þar við bor-
ið öðru en leika knattleik með rostungshaus
við ísilagt vatn. Dugnaðarmenn fóru í undir-
djúpin eftir líkamsdauðann. Það var gnægð
veiðidýra og því sæluvist fyrir þá sem kunnu
að bjarga sér.
Þannig var sviðsmynd mannlífins meðal
eskimóa um sumt lík kristinna manna en
mannlífið var það aftur á móti ekki. Siðvenj-
ur lutu að því að halda frið við náttúruöfl-
in, en einskorðuðust ekki við sáluhjálp
manna eíns og hinna kristnu. Ekkert lög-
bundið skipulag í öðrum skilningi ríkti.
Höfðingja höfðu þeir engan. Töframaðurinn
var sá eini sem gegndi ákveðnu félagslegu
hlutverki. Fjölskyldan var eina stofnunin.
Ef undan er skilið hlutskipti töframannsins
varð ekki annað en aldur og veiðisæld til
þess að gera orð eins manns þyngri á
metunum en annars. Lífsskilyrði þessa fólks
voru svo hörð að hver maður um sig átti
líf sitt undir því að hann héldi friðinn við
samfélagsmenn sína og erjum milli ein-
stakra manna var því mætt af fádæma lítil-
læti. Oft var deiluaðilum stillt upp á al-
mannafæri og þeir látnir kveða níð hvor
um annan. Sá skemmtilegri taldist hafa
réttlætið sín megin. Ef andstæðingurinn lét
ekki segjast gat hann með því háttalagi
fyrirgert lífi sínu. Útlegð jafngilti dauða-
dómi.
Sérkröfur voru lítils metnar. Ekki þurfti
að halda uppi vörnum fyrir eignarrétti því
að séreignir voru engar umfram þær sem
lutu að nauðþurftum, s.s. bátur, veiðarfæri
og nauðsynleg klæði. Oðru sem aflaðist var
deilt eftir þörfum. Ef brotið var gegn ein-
hverri hinna fjölmörgu samskiptareglna var
Maður, kona og barn. Skorið í bein í Kangaamiut um 1940.
ímynd karlmennskunnar. Tréskurðar-
mynd af austurströndinni, frá um 1931.
við búið að leiddi til ófarnaðar. Varð þá
að leita til töframannsins. Goðsagnir esk-
imóa voru einfaldar og skilmerkilegar og
brúaði töframaðurinn bilið milli hversdags-
lífsins og hins goðsögulega með ítarlegri
hætti en inúítinn var fær um sjálfur. Hinn
goðsögulegi heimur var óbreytanlegur og
óumdeilanlegur. Og kom því varla til álita
að efast um gerðir töframannsins svo lengi
sem hann bar sig eins og hlutverki hans
hæfði.
Þegar eskimóar komust fyrst í kynni við
kristinn sið álitu þeir, eins og áður sagði,
trúboða og presta töframenn af sama tagi
og þeirra eigin. Enda ekki haft spumir af
öðru yfirvaldi. Allir eskimóar vissu að töfra-
maður var mennskur maður þrátt fyrir
fræði sín og hæfileika, og þá ekki síður
aðkomumenn en heimamenn. En sá var þó
munur á þessum tveimur að trúboðinn hafði
allt sitt úr helgri bók. Eskimóar sóttu ekki
boðskap sinn til leturs eða bóka, enda
þekktu þeir hvorugt, heldur fór töframaður
þeirra sjálfur til andaheima í eigin persónu,
sál hans á degi sem nóttu eða hann sveif
í líkamanum að næturlagi upp um ijáfrið
á helgistað þeirra við dynjandi trumbuslátt
og að viðstöddu fjölmenni.
Fólkið sat umhverfis sönglandi og hélt
fyrir aggun, átti líf sitt og vit undir að kíkja
ekki. Áður en langt um leið var hann kom-
inn aftur, en tíminn í andaheiminum leið
með öðrum hætti en með mennskum mönn-
um og hann gat því hafa ferðast langan
veg og haft frá mörgu að segja. Aðkomu-
menn, með bók sína og tilvísanir í aðra,
stóðust ekki samanburð við þvílíka heimild.
ÁÐ NÁ VALDIÁ ÖNDUNUM
Töframenn eskimóa höfðu anda sér til
aðstoðar og þurftu að ná sex öndum eða
fieirum á sitt band til að verða gildir í starf-
inu. Andar voru víða á kreiki og var hægt
að stjórna þeim öllum með réttu aðferðum.
Andar voru ekki taldir illir í sjálfum sér
en gátu orðið það fyrir tilverknað manna.
Ungur maður sem stefndi á hlutverkið
keypti anda af gömlum töframanni sem
vildi fækka við sig, eða tryggði sér með
öðrum hætti yfirráð yfir öndum sem til-
heyrt höfðu töframanni. Kaupandinn
greiddi kannski fyrir með bát fullum af
varningi. Eins og við er að búast reyndist
andinn ekki alltaf þjónustuhollur eftir vis-
takiptin. En við seljandann tjóaði ekki að
kvarta. Ef kaupandinn lét það spyijast að
andinn vildi ekki hlýða honum missti fólk
hans einfaldlega trú á honum sem töfram-
anni. Ef að líkum lætur reyndist sá kostur
tiltækari að hefja sjónarspil, láta eins og
allt væri með felldu.
Tækist töframanni t.d. ekki að lækna
sjúkling fyrir tilstyrk anda gat hann borið
því við að annar andi spillti fyrir eða ekki
hefði verið farið í einu og öllu eftir ráðlegg-
ingum hans. Ogerlegt var að segja fyrir
um burði töframanns af einu atviki þar eð
enginn varð fullnuma á einni nóttu, það
gat tekið áratug. Þótt honum léki ekki allt
í hendi var ekki að vita nema hann kæmi
fram hefndum fyrir vantrú og tortryggni.
Frammi fyrir áhrifaleysi töfrakústanna
4