Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Qupperneq 5

gátu því sýndarmennska og hrellingar
reynst töframanninum árangursríkust leið
til að styrkja sig í stöðunni og á hinn bóg-
inn komast hjá að verða fyrir hvers manns
aðkasti. Hefðir höfðu kennt eskimóum að
lifa við þennan tvískinnung án þess að
hugsa hann til enda. Kristnum lærðist að
gæða fyrirmæli sín auknum þunga með
sömu aðferð. Það sem á skorti um trúnað
reyndist hægast að brúa með hörku. Þeir
trúa hinum verstu best, ritaði Vilhjálmur.
Hugmyndir eskimóa um sinn innri mann
gerðu enn auðveldara að glepja fyrir þeim.
Sálfræðin var flókin og næsta sundurlaus.
Ínúíti hafði að eigin skilningi ekki eina sál
eins og kristinn maður heldur margar. Stóru
sálirnar voru þrjár og staðsettar í ákveðnum
líkamshlutum, ein í hálsinum, tvær voru í
náranum - hver um sig á stærð við unga
snæspörsins.
Ennfremur voru minni sálir í öllum liða-
mótum. Mannsmynd var á hverri. Eskimóar
fóru auðveldlega sálförum, að því er þeir
töldu, m.a. í draumi, og voru það einkum
augun ein sér sem ferðuðust víða. En eins
og að framan var sagt áttu allir hlutir sér
andlega eftirmynd og þá einnig augun.
Hinir óefnislegri hlutar eskimóans gátu
jafnt í vöku sem svefni lent á villuráfi, jafn-
vel svo að festust í annars manns líkama.
Sjúkdómar voru sálnaflakk. Hlaut töfra-
maðurinn að ráða bót á hverskonar sálar-
kreppum ef hann átti þess nokkurn kost.
Og voru töfrar helsta meðalið.
Líf eskimóa var reyrt í viðjar siðvenja
sem tóku til flests sem eina manneskju gat
áhrært. Enda var lífsbarátta þeirra svo
hörð að allir hlutu að leggjast á eitt og
stilla saman krafta sína með einu móti eða
öðru. Fijálsræði í samskiptum kynjanna
gerði þessa reglufestu þolanlegri. Ef gestir
voru um nætursakir í hýbýlum ínúíta svaf
fólk saman án tillits til frekari kynna. Oft
að undangengnum ærslaleikjum í myrkvuð-
um húsakynnum heimamanna. Tvíkvæni
var algengt meðal þeirra og þá helst að
hinir betri veiðimenn tækju sér aðra konu
til að létta vinnu af hinni sem fyrir var.
Sjálfsagt þótti að leggja veiðimanni til aðra
konu í langferð ef eiginkonan átti ekki
heimangengt.
Stofnað var til hjúskapar án nokkurs
umstangs eða eftirgangsmuna við aðra en
væntanlega brúði sjálfa og upp úr slitnaði
jafn einfaldlega ef til þess kom á annað
borð. En það var sjaldgæft af öðru tilefni
en barnleysi. Við því var varnagli. Ef svo
stóð á að hjúskapur leiddi ekki til getnaðar
áttu hjónin þess kost að leita til töfra-
manns. Ef hann vildi aðstoða þau var ráðið
að fara til tunglsins. Þar bjó karl einn með
kerlu sinni og höfðu á framfæri sínu krakk-
askara. Fyrir tilmæli töframannsins lagði
tunglkarlinn hjónunum barnlausu til krakka
úr hópnum. Töframaðurinn kom þó einn til
baka úr ferðinni. Við heimkomuna öðlaðist
hann rétt til að hvíla hjá hinni bamlausu
konu. Og verður að teljast hagsýni eins og
á stóð. Beint liggur við að ætla að fijálsræð-
ið í kynferðismálum hafi verið til komið
vegna þarfarinnar að koma í veg fyrir úr-
ættingu vegna skyldmennablöndunar svo
einangruðu lífí sem þessir frumbyggjar lifðu
og svo háðir sem þeir voru eigin fjölskyldu
frá vöggu til grafar.
DýrinJafnGöfug
Mönnunum
Því er líkast sem syndafallið hafí ekki
náð til eskimóa fyrr en með kristninni.
Sköpunarsaga þeirra gefur varla tilefni til
sektarvitundar sem Evudætrum hefur aftur
á móti verið innrætt frá alda öðli með sög-
unni um syndafallið. Hinn fyrsti ínúíti -
orðið merkir einfaldlega maður - var get-
inn við samfarir hunds og konu, sumir sögðu
bjarndýrs og konu og hljómar víst illa í
eyrum tráboða.
En eskimóum voru dýrin jafngöfug þeim
sjálfum. Endurnýjun veiðistofnsins var al-
gerlega háð konu einni, búsettri á hafs-
botni, og kemur líka fram í þeirri sögusögn
náinn skyldleiki dýrs og manns, sem og
konu og fijósemisafla yfirleitt. Siðferðis-
brestir eskimóa urðu að óhreinindum í hári
hinnar voldugu sækonu. Við svo búið varð
hún kerlingarleg í útliti. Töframaðurinn
leitaði í undirdjúpin á fund hennar til að
friðmælast við hana, ella var hætt við að
hún hrekti allt sjávarfang burt af veiðistöðv-
um hins brotlega fólks í reiði sinni. Þegar
sátt var komin á kembdi töframaðurinn
óhreinindin úr hári kerlingar sem við það
endurheimti fríðleika sinn. Ohreinindin urðu
að veiðidýrum sem syntu um allan sjó.
Undirdjúpin voru hlé milli stríða, - lífs-
skeiða. En með nýjum sið urðu þau vítis-
kynja. Sálirnar týndust hver af annarri. Þær
í náranum með hinu fijálslega ástalífí sem
glataði mótvægi sínu og réttlætingu með
goðsögnum eskimóanna. Sálin í hálsinum
hvarf ásamt þeirri sérstöðu sem tungumál-
ið hafði í að halda við samlyndi eskimóa
og raunsæí. Því fylgja litlir möguleikar á
einstaklingstilþrifum en hentar vel til að
tjá viðtekin sannindi. Algengast er í mæltu
máli að setningarígildi er myndað með því
að hengja á nafnorð hala af viðskeytum
og verður merkingin óljósari eftir því sem
viðskeytin eiu fleiri. Sá sem til er talað
getur sér til um samhengið. Það er því
helst að það báðir þekkja jafn vel berist í
milli óbrenglað. Vitundarlíf fólksins var háð
þessum takmörkunum. Þjóðtungur að-
komumanna opnuðu því ný svið á ein-
staklingsvísu sem voru í litlum tengslum
við menningararfleifð þeirra og tungu.
Sálin varð ein, kristileg og líklega lítt
skiljanleg, þjónaði engum tilgangi fyrir
mann sem trúði um hvað eina að það væri
gott í sjálfu sér. Ínúíta einkenndi mikill
hagleikur og skýrist þá kannski furðuleg
trá þeirra á sérstaka sál fyrir hver liða-
mót. Þeir tráðu því að öll náttúran brygðist
jákvætt við listfengi á ásýnd og vinnubrögð-
um. Og ekki síst veiðidýrin sem legðust
þeim helst til sem fullkomnað hefði búnað
sinn og klæði.
Nútíma-eskimóum hefur skilist að sálirn-
ar allar, og að auki barnakalinn í tunglinu,
hafmærin, Síla og fijálslegt ástalíf undir
íshvelfingum, séu villimennska og hindur-
vitni. Smásálir liðamótanna eru horfnar,
sjálfsvitund hins listhaga veiðimanns. Eins
og við trúa eskimóar nútímans að góðleiki
sé torsótt markmið sem helst hæfi að launa
með kristilegum ódauðleik. Slík kenning
var áreiðanlega holl íslendingum á þjóð-
veldisöld, þjökuðum af fábreytileika hefnd-
arskyldunnar, og fyrr og síðar jafn holl
öðru stærilátu fólki. En að skilningi esk-
imóa voru vilji og einstaklingshyggja ófrá-
greinanlega - þótt ekki væri óhjákvæmi-
lega - samofin siðferðisbrestum og illsku.
Og stærilæti þeirra, hafi það eitthvert ver-
ið, var ekkert í líkingu við norrænna manna.
Þeir kölluðu sig menn og þurftu ekki að
fjölyrða frekar um merkinguna. Við óblíð
lífsskilyrði þeirra og vistfræðilega samstill-
ingu skipti þá litlu máli þótt helstu embætt-
isverk samfélagsins væru leikhús og hindur-
vitni, þau gegndu sínu hlutverki þrátt fyrir
það.
En þegar hið sjálfsagða í mannlífi þeirra,
samlyndið og kærleikurinn, hafði verið gert
að ásetningsverki og dýrkeyptu markmiði
var samfélagsgrundvöllurinn rofinn og þar
með taumhaldið sem náttúran hafði á þeim.
Síðan hafa hinir glannalegri töframenn
leitt þá, hverrar þjóðar sem þeir töframenn
Andlitsgríma með tvö nef. Búin til í
Ammasalik 1934.
eru og hvaðan úr stétt sem þeir eru komn-
ir. Kæjak, skutull og skinnbrók eru varð-
veitt á söfnum en búnaður nútíma-eskimóa
er Iívæsbrók, hraðbátur og riffill. Skrælingj-
anna sem íslendingar nefndu svo fyrr á
tímum. Hráætanna - merking orðsins esk-
imói - sem allir vestrænir menn hafa kall-
að þá til þessa. Misstu þeir ekki einhvers við
skiptin?
SÖGUR ÁTTU AÐ
SVÆFA ÁHEYRENDUR
Ekkert andlegt yfirvald hefur til lengdar
getað eignað sér sálarhrellingar Íslendinga.
Þjóðin vísar þeim jafnharðan inn í heim
skáldskapar sem hefðir kenna að beri að
halda í skeljum. Afleiðingin er æsileg rit
eins og þjóðsögurnar bera með sér. Um
þjóðsögur eskimóa er öðru máli að gegna,
samkvæmt íslenskri heimild. Um þær er
mælt að ekki hafi þeim verið ætlað til að
æsa upp hugi þeirra sem á hlýddu eins og
íslenskum þjóðsögum heldur þvert á móti
róa áheyrendur. Sá sögumaður hafi verið
talinn bestur í þeim hópi sem fljótastur var
að svæfa áheyrendur. Af þessum sökum,
segir í heimildinni, eru þjóðsögur eskimóa
langlokur hinar mestu og að sama skapi
leiðinlegar.
Hvað sem sannleiksgildi tilgreindra um-
mæla líður gildir ekki um allan skáldskap
eskimóa að hann hafi veið þeim svefnlyf,
þótt ekki fari sögum af því að skáldskapur
þeirra hafi átt að æsa menn, til þess var
notuð trumba eins og síðar í poppi. Eskimó-
ar ortu löng kvæði og stóð þeim öllum jafnt
til boða að yrkja eins og lengst af hefur
verið talið við hæfi hérlendis um landsmenn
okkar. Ólæsi gerði að skáldið varð að læra
kvæði sín utan að jafnóðum og það orti og
það fór því einförum á meðan það var að
því, ef hægt var að koma því við. Við flutn-
inginn hlaut skáldið svo að syngja kvæði
sín við undirleik trumbunnar.
Þannig var skáldskapur til fyrir hópinn
en ekki heimur í sjálfum sér, ekki afmark-
andi og skýrgreinandi nema kannski fyrir
skáldið sjálft, heldur einkum skemmtiefni
og tilfinningamál. Og ekki var honum ætlað
að breyta lifnaðarháttum manna almennt.
I hinum óumdeilanlega heimi goðsagnanna
var hvergi smugu fyrir efa, móður allra
breytinga, og skáldskapur gat því ekki
umbreytt heimi eskimóa í sinn eigin eins
og hann hefur gert með ýmsum öðrum
menningarþjóðum, svo sem Grikkjum og
Maður með byrði. Skorið í tálgustein í
Julianehaab 1969.
íslendingum. En goðsögur þessara þjóða
og margra annarra hafa orðið að goðsagna-
kenndum skáldskap og af honum sprottið
annar veraldlegri, þá heimspeki, bókmennt-
afræði, menningarsaga.
Það kann að þykja líkast því að stijúka
ketti aftur á bak að líkja íslendingum við
Grænlendinga. En alvitlaust er þó ekki að
spyrja um skyldleika þótt ólíku væri saman
jafnað um litaraft og hárvöxt, uppruna og
málfar. Báðar þjóðirnar hafa orðið fyrir
miklum menningaráhrifum án þess að
gengið hafi saman með þeim áhrífum og
menningunni sem fyrr var. Islendingar hafa
um skeið staðið frammi fyrir fjölþjóðlegrj
tæknimenningu með svipuðu hugarfari og
var eskimóa fyrr á tíð þegar evrópskir lifn-
aðarhættir voru sem óðast að bijóta undir
sig lifnaðarhætti þeirra. Barnsleg vanviska
einangrunarinnar, sem gert hefur eskimóa
að hrakningsmönnum í menningarlegu til-
liti, hefur einnig komið illa niður á Islend-
ingum í sambýli þjóðanna. Þrátt fyrir frum-
stæðið er óumdeilanlegt að lengst af kunnu
eskimóar betur á náttúrlegar aðstæður sín-
ar en íslendingar á sínar og eru hinar ís-
lensku þó um flest mildari. Enn þann dag
í dag eru öryggismál íslensku þjóðarinnar
látin mæta afgangi þótt alþjóð viti af mönn-
um hverfa í hafið af skorti á öryggisbún-
aði, eða týnast í skriðuföllum á fjölförnustu
ökuleiðum landsins. Eskimóar gerðu sér að
list það sem þjóð okkar hefur aldrei lært,
að lifa í harðbýlu landi. Andatrú þeirra þjón-
aði þeim tilgangi. Andatrú hefur varla ver-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. FEBRÚAR 1992 5