Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Síða 8

í fílabeinsturni
Clements Greenbergs
Ilok síðari heimsstyrjaldarinnar stigu Bandaríkin fram
í sviðsljósið sem leiðandi afl í heimspólitíkinni og —
næstum grunsamlega fljótt á eftir — listum líka.
Hollywood blómstraði, nælonsokkabuxur, skvísu-
plaköt (,,pinups“) og tyggigúmmí nutu gríðarlegra
Okkar maður í New York
heimsækir áhrifamesta
listgagnrýnanda 20.
aldarinnar.
Eftir HANNES
SIGURÐSSON
vinsælda á sama tíma og hinn svokailaði
ameríski lífsstíll fór að gera vart við sig í
ólíklegustu heimshlutum. Amerísk yfirvöld
áttu samt við einn dúndrandi höfuðverk að
etja, en hann var sá að þrátt fyrir það að
Bandaríkin hefðu stigið út úr rústum síðari
heimsstyrjaldarinnar sem öflugasta ríki í
heimi voru þau næstum því ósýnileg á hinu
menningarlega landakorti. Ekki skorti að
bandarískar skrípómyndir, hasarblöð og
kvikmyndir gerðu það gott um víða veröld.
í augum menningarfrömuðanna var þetta
hins vegar ekkert nema ómerkilegt listlíki,
gjörsneytt öllum fagurfræðilegum verðmæt-
um og sérhannað til að hafa ofan af alþýð-
unni, og því komu þeir pólitíkusunum í skiln-
ing um mikilvægi þess að gera skurk í mál-
um.
En Bandaríkin ætluðu að skipa sér önd-
vegis sess meðal þjóðanna þýddi ekki ein-
vörðungu að bjóða upp á hamborgara og
kók. Þessu yrði að kyngja niður með alvöru
list sem höfða myndi til þeirra er höfðu tögl
og hagldir annars staðar í heiminum. Með
öðrum orðum, til að Bandaríkin gætu nú
haldið með reisn og virðingu á hinum nýja
veldissprota urðu þau að verða sér úti um
ameríska Picassóa í einum grænum. List-
fræðingarnir létu hendur standa fram úr
ermum við að útbúa kenningar og réttlæta
bandaríska myndlist, sem laumað var í
grautinn hjá evrópskum leiðtogum með
Marshall-aðstoðinni, er komst í gagnið 1948.
Árangurinn lét ekki á sér standa og eftir
því sem menn tóku að slefa minna fyrir
evrópskri menningu beindist athyglin í aukn-
um mæli vestur um haf.
Evrópa var útmáluð sem andlega úrkynjuð
og þess vegna ófær um að sinna þessu leið-
togahlutverki lengur. Bandaríkjamenn, ung-
ir, heiibrigðir og tjóðir í kinnum, voru hin
nýja guðs útvalda þjóð og, að þeirra eigin
áliti, sjálfskipaðir erfingjar hinnar gömlu
hefðar. Þetta nýja framlag Bandaríkjamanna
til myndlistarinnar var oft kallað „Action
Painting" í kalda stríðinu til að minna á þar
væru menn ftjálsir ferða sinna á meðan í
Sovétríkjunum væri allt njörvað niður og
hlekkjað. Annað og betur þekkt heiti yfir
þessa myndlistarstefnu er abstrakt expressj-
ónismi, sem hefur svipaðar pólitískar auka-
merkingar og „Action Painting“, og vísar
til ftjálsrar tjáningar. „Expression", sbr.
„express oneself", þýðir að láta hugsanir
sínar eða tilfinningar í ljós og það máttu þeir
í Rússlandi víst ekki gera. Það var einnig á
þessum tíma sem Bandaríkjamenn reyndu
að verða sér úti um „einkaleyfi" á hugmynd-
inni um lýðræði, frið og ftjálsa hugsun, og
fóru að telja öðrum trú um að það haft ver-
ið þeir sem fundu þetta upp.
En Bandaríkjamenn áttu því miður ekkert
Louvre (Metropolitan-safnið var troðfullt af
evrópskri myndlist) og var þá gripið til þess
ráðs að koma á fót Nútímalistasafninu í New
York (MoMa), sem er það fyrsta sinnar
tegundar í heiminum. Frá og með 1939 lék
safnið lykilhlutverk í hinu nýja trúboðs-
starfi, sem fólst einkum í því að úthýsa þeim
er ekki fóru eftir settum reglum. Þá var
allur sá herskari listamanna og annarra
hugsuða er flúði til Ameríku í skugga nasis-
mans Bandarískri myndlist ómetanleg iyfti-
stöng. Bandarísk list naut nærveru manna
eins og Georgs Groszs, Piets Mondrians,
Jacqúes Lipchitz, ljóðskáldsins Ezra Pounds
og tónskáldsins Bela Bartóks, mexíkósku
vegglistmálaranna Orozcos, Siquéiros og
Diego Riveras, og Bauhaus-arkitektanna
Mies van der Rohé, Walters Gropius og
Marcels Breuers svo einhverjir séu nefndir.
Það var að miklu leyti fyrir tilstuðlan þess-
ara erlendu brautryðjenda að bandarískri
myndlist tókst að koma sér úr sveitagallan-
um og í kjól og hvítt. Abstrakt expressjón-
isminn var því ekki nema að hluta til „made
in USA“, þar sem margir af þekktustu lista-
mönnum þessarar stefnu voru af útlendu
bergi brotnir; Willem de Kooning er hollensk-
ur, Arshile Gorky var tyrkneskur, Robert
Motherwell er ættaður frá Rússlandi og
Hans Hofmann, sem Nína Tryggvadóttir og
Louisa Matthíasdóttir námu hjá um tíma,
var frá Bæjaralandi.
Þrátt fyrir að bandarísk myndlistarhefð
væri bæði stutt og brotakennd áttu þeir
engu að síður marga ágæta listamenn. Hins
vegar þótti mörgum að þetta væri lítið ann-
að en sveitaleg eftiröpun á evrópskri mynd-
list og því voru menningaryftrvöldin lítt fyr-
ir að flagga þessari arfleifð. Það sem Banda-
ríkin vantaði var myndlist sem gat sýnt
umheiminum fram á andlegt sjálfstæði þjóð-
arinnar og um leið læknað hana af þeirri
minni máttarkennd sem hún var haidin gagn-
vart evrópskri menningu. Skömmu eftir að
kreppan mikla fór að gera vart við sig kom
ríkisstjórnin á fót áætiun, sem fékk á sig
viðumefnið „Work Progress Administration"
(WPA), til að styðja við bakið á listamönnum
með því að fela þeim að myndskreyta opin-
berar byggingar. Þetta urðu þjálfunarbúðir
fyrir margar af stærstu stjörnum abstrakt
expressjónismans (Ad Reinhardt, Franz
Klein, Clyfford Still, Barnett Newman, Mark
Rothko, Jackson Pollock, Gorky, Motherwell
og de Kooning), og í lok fimmta áratugarins
voru þær teknar að skína svo skært að
skugga sýndist bregða á fiest það sem þá
var að gerast í Evrópu. París sem verið
hafði nafli listaheimsins um langt skeið, átti
afar erfitt með að sætta sig við þessar svipt-
ingar í hinu listræna valdatafli og þreifaði
fyrir sér með ýmsa mótleiki, eins og t.d.
„tachisma" og „l’art informel", er samsvarar
nokkurn veginn „Action Painting" Banda-
ríkjamanna. Heimslistin hafði samt greini-
lega skipt um aðsetur (a.m.k. um stundar-
sakir), þótt málarar heima á klakanum kalda
virtust upp til hópa ekki almennilega hafa
áttað sig á því fyrr en um áratug síðar (þeir
flykktust til Frakklands og þömbuðu kaffi
á Select bar, Rotonde og Domé á Montparn-
asse í þeirri trú að þar væri mesta getjun-
in). Hér eftirleiðis þurftu menn að hafa hlið-
sjón af New York ef þeir ætluðu sér á ann-
að borð inn í heimslistasöguna.
Framlag CLEMENTS „PÁFA“
Sá sem átti öðrum fremur heiðurinn að
því að hefja bandaríska myndlist til vegs og
virðingar er Clement Greenberg. Óhætt er
að staðhæfa að enginn gagnrýnandi hafí
haft meiri áhrif á framvindu myndlistarinnar
á þessari öld en Greenberg, sem fékk á sig
viðurnefnið „páfi“ sökum þess hversu óvæg-
inn hann var í gagnrýni sinni. En Greenberg
var ekki einvörðungu helsti málsvari ab-
strakt expressjónismans og harður dómari.
Hann er líka stórmerkilegur kennismiður,
verðugur þess að vera lesinn gaumgæfilega
og geymdur við hliðina á Charles Baudelaire
og Roger Fry í bókahillunni. Margir af þekkt-
ustu listamönnum heimsins hafa (því flestir
þeirra eru dauðir núna) verið persónulegir
vinir hans, og svo samofið er nafn hans við
Jackson Pollock, sem hann „uppgötvaði" í
bytjun fimmta áratugarins, að þeir eru gjarn-
an nefndir í sömu andránni, ekki ósvipað
og franski gagnrýnandinn Félix Fénon er
oft tengdur við Georges Seurat, eða John
Ruskin við J.M.W. Turner.
Greenberg hefur skrifað gríðarlegan fjölda
greina á ferli sínum (aðallega fyrir tímaritin
Partisan Review og Nation og stórblaðið
New York Times), en það voru einkum þtjár
ritgerðir sem hófu nafn hans á loft: „Framúr-
stefna og listlíki“ („Avant-Garde and
Kitsch“, 1939), „í átt að nýrri Laocoon"
(„Towards a Newer Laocoon“, 1940) og
„Módemísk málaralist" („Modernist Paint-
ing“, 1965). Með „Framúrstefnu og listlíki“
lagði Greenberg grunninn að heimspeki sinni
um eðli og þróun myndlistarinnar, þó sögu-
skýring hans sé annáluð fyrir einstrengings-
hátt og haft í raun tekið sáralitlum breyting-
um í gegnum árin. Hugmyndin sem hann
setti þar fram er í sem stystu máli sú, að í
leit sinni að hinu hreina og algilda haft
málaralistin smám saman losað sig við allar
ytri skírskotanir og tekið þess í stað að ein-
beita sér að sínum eigin áhrifameðölum.
Fram að frönsku byltingunni, þegar stuðn-
ings aðalsins naut ekki lengur við, voru list-
málarar neyddir til að stæla raunveruleikann
og beita sjónhverfingabrögðum, sem er í
andstöðu við lögmál miðilsins. Til þess að
viðhalda sömu gæðum á list sinni og forver-
ar þeirra þurftu framúrstefnumenn að betj-
ast hetjulegri baráttu gegn yfirgangi listlík-
isins, sem er ekki annað en útþynnt (liðin)
hálist sem búið er að formelta til að hafa
ofan af fyrir sauðsvörtum almúganum. Þessi
þróun, sem miðaðist í átt að æ meiri einföld-
un og „flatneskju", náði að lokum hámarki
með abstrakt-málverkinu, þar sem sjálf tján-
ingin skiptir meira máli en það sem verið
er að tjá.
Þó þetta kunni kannski ekki að hljóma
Greenberg fyrir utan
vinnustofu Jacksons
Pollock í Springs á
Long Island árið
1955.