Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Blaðsíða 9

Viðtalshöfundur með Clement Greenberg á heimili hans á Central Avenue á Manhattan. Fyrir aftan Greenberg sést í
mynd eftir Kenneth Noland, en hana geta menn fengið heimsenda ef þeir eru til í að reiða fram 12-16 milljónir ís-
lenzkra króna.
merkilega hafði sá formalismi sem Green-
berg boðaði víðtæk áhrif. Fyrir utan að hefja
bandaríska abstrakt exspressjónismann upp
til skýjanna hjálpuðu skrif hans mönnum
að fjalla um óhlutbundna myndlist, eða rétt-
ara sagt hvernig hægt væri að komast hjá
því að fjalla um hana. An þess að listamenn
á íslandi hafi sennilega gert sér fullkomlega
grein fyrir því má oft heyra bergmál frá
Greenberg í ræðum þeirra og ritum (sumt
af því hefur eflaust síast inn í þá gegnum
franskar eftirhermur Greenbergs). Þannig
talar Kjartan Guðjónsson, sem lærði á sínum
tíma í Bandaríkjunum, t.d. um í formála sín-
um að fyrstu sýningu Septemberhópsins
árið 1947 („Hvað á þetta að vera?“), að
aðalatriði í öllum skapandi sjónlistum sé og
hafi alltaf verið myndbyggingin og biður
menn að skoða vandlega heildarstrúktúr
málverksins, því þar sé sjálft inntakið að
finna. Og í viðtali við Þjóðviljann (21.
okt.1956) segir Þorvaldur Skúlason að „ab-
strakt list [byiji] þar sem orð [endi]“.
Á þeim tíma sem óhlutbundna málverkið
stóð með hvað mestum blóma á íslandi sneri
Greenberg baki við abstrakt expressjón-
ismanum á þeim forsendum að hann hefði
koðnað niður í akademíuisma og innantómu
viilúósíteti og gerðist innsti koppur í búri
þeirrar stefnu sem nefnd er „Color-Field
Painting“ eða „Post-Painterly Abstraction".
Helstu fulltrúar hennar voru Newman, Rot-
hko, Adolph Gottlieb og Helen Frankenthal-
er, og í byrjun sjöunda áratugarins bættust
Frank Stella, Kenneth Noland, Morris Louis,
Walter Darby Bannard og Jules Olitsky í
hópinn. Auk þess studdi Greenberg ötullega
við bakið á breska skúlptúristanum Anthony
Caro, er hann leit á sem arftaka Davids
Smiths.
Undanfarin 20 ár hefur Greenberg látið
tiltölulega lítið á sér kræla, en því fer þó
fjarri að hann sé orðinn að einhvetjum sögu-
legum steingervingi. Hann er ekki síður
umdeildur í dag en hann var á sjöunda ára-
tugnum þegar áhangendur Duchamps og
tónskáldsins Johns Cage tóku að þenja út
listhugtakið og margir höfnuðu málverkinu
sem úreltu fyrirbæri. Andstæðingar Green-
bergs (Robert Morris, Donald Judd, Allan
Kaprow o.fl.) báru brigður á þá söguskoðun
að myndlistin hefði óhjákvæmilega þróast í
átt til hins óhlutbundna (þ.e.a.s. í átt til
„sjálfrar sín“) og að eini mælikvarðinn á
hana væru sjónrænir verðleikar, en sam-
kvæmt honum er eini tilgangur listarinnar
að búa til „vandaða hluti“ og eini tilgangur
gagnrýnandans að greina gott frá vondu.
Þá vísaði yngi'i kynslóðin þeirri trú alfarið
á bug, að hægt væri að kippa listaverkinu
út úr persónulegu, þjóðfélagslegu og sögu-
legu samhengi sínu og skoða það sem ein-
hvern sjálfstæðan og óháðan hlut, auk þess
sem mörgum þótti hugmyndir hans um anda-
gift, snilli, smekk og gæði úr sér gengnar.
Hafði einhver á orði að góð list frá sjónar-
hóli Greenbergs væri einfaldlega iist sem
honum líkaði vel við sjálfum. Greenberg
viðurkenndi að gæði, jafnt og góður smekk-
ur, væru að vísu ósannanlegt fyrirbæri,
vegna þess að það stafaði hvorki frá þeim
né væru þau bundin við formrænar stað-
reyndir. Aftur á móti leit liann á hugmyndal-
istina („impure art“) sem smáborgaralegan
flótta frá vandamálum háiistarinnar („pure
art“) og ásakaði Duchamp um að hafa spiilt
æskunni. Að hans mati var Duchamp í raun-
inni annars flokks málari, sem útskýrði af
hveiju hann hefði yfirgefið málverkið og
farið út á nýjar brautir. Það breytti hins
vegar ekki þeirri staðreynd að hann væri
afburða snjall náungi; svo snjall, að hann
skildi ekkert eftir handa arftökum sínum til
að vinna úr.
Heilu doktorsritgerðirnar og fjöldinn allur
af greinum og ritgerðum hafa verið skrifað-
ar um kenningar Greenbergs, sem á tímum
pólitísks rétttrúnaðar eru litnar sérstaklega
óhýru auga. Mest af þessari gagnrýni hefur
komið frá hinum svokallaða meginlandsskóla
(„Continentai School“), er fyrst fór að bera
verulega á í byijun síðasta áratugar. Þrí-
menningarnir Rosalinda Krauss, T.J. Clark
og Serge Guilbaut eiga hér stærstan hlut
að máli, en Guilbaut þessi hefur m.a. skrifað
bókina „Hvernig New York stal hugmynd-
inni um nútímalistina“ („How New York
stole the Idea of Modern Art“, 1983), þar
sem Greenbérg er lýst sem einhvers konar
„intellektúal" stórglæpamanni.
Bankað Upp á
Greenberg, sem er að verða 83 ára gam.-_
all, kemur orðið sjaldan fram opinberlega
og veitir fá viðtöl. Þegar mér bauðst því að
hafa tal af honum var ég ekki lengi að grípa
tækifærið, enda hef ég ósjaldan hnotið um
nafn hans í listasögutextum og mér lék
mikil forvitni á að hitta þennan alræmda
„glæpón" í eigin persónu. Ég hafði heyrt
því fleygt að hann væri dreissugur og ætti
það til að vera ósvífinn í tilsvörum og mætti
þess vegna til leiks vopnaður löngum
spurningalista og með ungan listmálara,
Bjarna Sigurbjörnsson, mér til fulltingis.
Greenberg býr á Manhattan, gegnt Central
Park garðinum, og í anddyrinu hittum við
fyrir einkennisklædda dyraverði sem spyija
okkur erinda. Eftir að hafa leitað af sér all-
an grun er farið með okkur upp á 17. hæð
í lyftu, sem eins og fordyrið er þiljuð fínasta
harðviði; „sannkallaður fílabeinsturn“, hugsa
ég með sjálfum mér. Greenberg kemur tii
dyra, sokkaleistalaus, og býður okkur að
ganga í bæinn. Hann er fremur lítill, frán-
eygður, dálítið hokinn í baki og röddin er
rám. Virðist taka eftir hæðarmælingunum
hjá mér og segist hafa skroppið saman um
marga sentimetra á undaförnum árum. „Má
annars ekki bjóða ykkur í glas strákar. Mér
leiðast blaðaviðtöl svo mikið,“ bætir hann
afsakandi við. Ég lít glottandi á Bjarna.
Tja, því ekki, enda komið fram yfír hádegi.
„Viskí?" „Ljómandi," svara ég.
Á meðan Greenberg blandar í glösin inni
í eldhúsi skoðum við okkur um í íbúðinni,
sem er risastór á Manhattan-mælikvarða.
Gæðagripir skipa hvern krók og kima og á
veggjunum þykist ég bera kennsl á málverk
eftir m.a. Noland, Louis, Bannard, Pollock,
Olitsky og Larry Poons. Þegar hann kemur
til baka spyr ég hvort honum hafi verið
gefnar þessar myndir. Greenberg kinkar
kolli. „Já, ég fékk þær gefins eins og öll
önnur verk sem ég hef eignast á ævinni, en
ég hef samt aldrei þegið neitt frá listamönn-
um fyrir skrif mín. Vanalega hef ég þó selt
málverkin mín, fái ég nógu gott tilboð í
þau. Nema ef þau eru sérstaklega tileinkuð
mér. Þannig seldi ég t.d. nokkrar myndir
sem ág átti eftir Pollock og de Kooning til
þess að eiga fyrir salti í grautinn.“ Þegar
ég hef á orði að líklega hafi hann fengið
meira en salt fyrir þær, bendir hann mér á
að að ég geti fengið málverkið eftir Noland
sem hangir fyrir ofan sófann á aðeins 12-16
milljónir (íslenskra króna), og minnir á að
„Skotmörk" hans seljast á fleiri tugi millj-
óna. Einhvern veginn slær þetta mig út af
laginu og ég missi út úr mér að það sé ótrú-
Iegt hvað hann hafi lifað marga vini sína
og kemst að því að yígtennurnar hans eru
enn í góðu lagi. „Ótrúlegt!", endurtekur
Greenberg með baneitraðri hæðni og fær sér
smók, en hann reykir filterslausar Camel-
sígarettur og hefur verið stórreykingamaður
í áratugi. „Það er ekki nokkur maður sem
kann lengur að nota þetta orð rétt.“
Við tyllum okkur niður og ég ákveð að
fara varlega í sálmana. Bið hann að segja
mér stuttlega frá æsku sinni og uppeldi. „Eg
fæddist í Bronx árið 1909 og ólst upp í
Norfolk, Virginíu, og síðar Brooklyn, New
York. Foreldrar mínir voru báðir gyðingar
— komu til Bandaríkjanna um aldamótin,
faðir minn frá Rússlandi og móðir mín frá
Póllandi og var lengi vel ekki talað annað
en jiddíska á heimilinu. Þau voru tiltölulega
menningarlega sinnuð, höfðu, yndi af ítölsk-
um óperum og rússneskum bókmenntum,
og lögðu mikið upp úr menntun barna sinna.
Ég var hálfgert undrabarn í teikningu og
sótti um tíma kennslu í Art Students Leag-
ue. En hvorugt foreldra minna kunni samt
almennilega að meta hæfileika mína.
Kannski þess vegna sneri ég við blaðinu og
fór í bókmenntanám við Syracuse-háskólann
í New York, þaðan sem ég útskrifaðist með
BA gráðu árið 1930. Eftir það vann ég lengst
af hjá tollembættinu hér í bænum, sem var
mjög náðarsamlegt starf, á milli þess sem
ég las, lærði tungumál og skrifaði smásög-
ur.“
Hvað fékk þig til að skrifa „Framúrstefnu
og listlíki“?
„Kvenfólk, áfengi og löngun til að hitta
áhugavert fólk,“ segir Greenberg grafalvar-
legur og fær sér gúlsopa af viskí, máli sínu
til áréttingar. „Við vorum byttur upp til
hópa. Fyrir síðari heimsstyijöldina var
drukkið kaffi, en eftir að stríðinu lauk skiptu
allir yfir í áfengi. Meira að segja máluðu
sumir, eins og t.d. de Kooning, oft drukkn-
ir. En svona í alvöru talað, ekki að þetta
sé bara eitthvert fleipur, þá liafði maður
auðvitað áhuga á því að komast til metorða,
að bijótast úr fátæktinni og verða eitthvað.
Ég hafði aldrei skrifað neitt um sjónlistii'
áður og hafði bara tekið eitt námskeið í
háskólanum í listasögu, en ég var nokkuð
vel lesinn í almennri menningareögu. Þetta
byrjaði eiginlega sem gagnrýni á Túskilding-
sóperu Bertolds Brechts í Partisan Review,
en hann vildi að listin næði til fólksins.
Hugmyndina þróaði ég síðan í löngu og ítar-
legu bréfi sem ég skrifaði til Dwights Mac-
donalds. Annars er ég ekki hrifinn af þess-
ari ritgerð núna fremur en svo mörgu öðru
sem ég hef látið frá mér fara, stíllinn klunna-
legur og framsetningin of einföld. Samt tala
andstæðingar mínir um hana eins og ég
hefði skrifað þetta í gær.“
Hvenær hittirðu Pollock fyrst?
„Ætli það hafi ekki verið einhvern tíma
seint á árinu 1942. Eg þekkti kærustuna
hans, listmálarann Lee Krasner, gegnum
WPA-áætlunina og hún kynnti mig fyrir
honum. Við urðum mjög nánir vinir. Fyrsta
sýning hans var í Peggy Guggenheim-gall-
eríinu árið 1943. Ég skrifaði um þá sýningu
í tímaritið Nation. Skömmu síðar fékk Peggy
hann til að skreyta vegg í íhúðinni sinni.
Þegar ég sá myndina sagði ég við sjálfan
mig „That’s it!“ [þetta er þaðj. Pollock var
þá nýbyrjaður að heita „all-over“ tækninni
sem hann varð svo frægur fyrir síðar. Tveim-
ur árum seinna keypti hann bændabýli í
Springs á Long Island og giftist Krasner.
Eg fór oft að heimsækja hann, einkum á
sumrin þegar mjög heitt var í veðri og ég
vildi komast út úr borginni. Pollock er einn
sá viðfelldnasti náungi sem ég hef fyrir hitt
þegar hann var edrú, en ég hef heldur aldr-
ei séð neinn taka eins miklum stakkaskiptum
með áfengi. Hann byrjaði að tala mikið og
gerðist árásargjarn, samt ekki í líkamlegum
skilningi, því ég veit ekki til þess að hann
hafi nokkurn tíma slegið frá sér. Það væri
nær að segja að hann hafi daðrað við of-
beldi líkt og menn leika sér að áhættum. “
Kláraði Verk Eftir Louis
Og Smith
Stúdíóheimsóknir þínar eru orðnar víð-
frægar. Hvemig gengu þær fyrir sig og við
hvaða listamenn áttirðu mest saman að
sælda fyrir utan Pollock?
„Ætli það hafi ekki verið Newraan, Louis,
Gottlieb, William Baziotes og Rothko. Þó
kunni ég aldrei almennilega við Rothko,
hann var alltaf svo merkilegur með sig og
frekar þunnur. Ég þekkti einnig skúlptúrist-
ann David Smith ansi vel. Mér var falið að
sjá um dánarbúið hans þegar hann féll frá
árið 1965. Tíu árum seinna ætlaði allt um
koll að keyra vegna þess að ég fjarlægði
grunnmálninguna af fjórum skúlptúrum eft-
ir hann. Þeir litu einfaldlega miklu betur út
svona hráir, enda var Smith ekkert búinn
að segja til um hvaða litur ætti að vera á
þeim. Svipaður skandall átti sér stað þegar
ég kláraði nokkrar myndir eftir Louis með
leyfi ekkjunnar hans, en hann lést árið 1962.
Fólk hefur líka sakað mig um að hafa þegið
stórfé frá galleríum gegn því að skrifa lof-
samlega um listamennina sem eru á þeirra
snærum. Þetta er náttúrulega hrein firra,
ekkert nema staðlausar lygar. Þótt ég hafi
t.d. átt í ástarsambandi við Helenu Frankent-
haler á sjötta áratugnum hef ég aldrei mis-
notað aðstöðu mína sem gagnrýnandi til að
reka einhvern áróður fyrir hana.“
„En svo ég komi að þessu með stúdíóheim-
sóknirnar, þá gengu þær nú ekki út á mikið
meira en að segja gott eða ekki svo gott,
kannski pínulítið þetta eða hitt. Mjög fá
lýsingarorð fyrir utan gott og vont. Þú mátt
aldrei segja listamönnum að þér finnist ekk-
ert varið í list þeirra eða láta að því liggja
að þitt álit sé einhver eridanlegur dómur.
Mannveran hefur óendanlega getu til að
bæta sig og fólk er stöðugt að koma mér á
óvart. Auðvitað má vel vera að ég hafi haft
einhver áhrif á hvernig menn máluðu, en
það er þá óbeint. Aftur á móti skal ég viður-
kenna, að ég hef sagt sumum að hætta að
mála abstrakt vegna þess að ég sá að það
var þeim greinilega ekki að skapi. Það er
mesti misskilningur að ég sé einvörðungu
hlynntur abstrakt-list. Það eina sem ég hef
áhuga á er góð list og ef satt skal segja er
ég persónulega hrifnastur af fígúratívri list.
En staðreyndin er einfaldlega sú að það
besta í listinni er abstrakt. í öðru sæti koma
svo listamenn sem vinna út frá náttúrunni.“
Þú talar um að fólk eigi það til að koma
þér á óvart. Hefurðu þá ekki stundum þurft
að skipta um skoðun?
„Nei, ég hef sjaldan haft rangt fyrir mér.
En smekkur manna þróast og það hefur
komið fyrir að ég hafi skipt um skoðun. Ég
skrifaði t.d. mjög harða gagnrýni um listmál-
arann Stamos Theodoros í byijun fimmta
áratugarins, kannski óþarflega neikvæða.
Metropolitan -safnið hélt yfírlitssýningu á
verkum hans fyrir um fimm árum og sann-
færðist ég þá um að ég hafði í raun haft
rétt fyrir mér. Það voru aðeins örfá góð
verk á sýningunni. Já, og reyndar hélt ég
að Jasper Johns væri áhugaverður listamað-
ur þegar hann komst fyrst fram á sjónarsvið-
ið. En ég komst fljótlega að þeirri niður-
stöðu að hann væri slappur og leiðinlegur.
Að öðru leyti stend ég enn fast á mínurn
skoðunum. Still var t.d. bara góður í 3-4
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. FEBRÚAR 1992 9