Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Blaðsíða 10
ár og Rothko var bestur frá 1949-55, en
það virðist enginn vita nema ég. Svipuðu
máli gegnir um de Kooning, sem átti sína
bestu spretti í byijun fimmta áratugarins.
Það sem hann gerði eftir það er innantómt,
sérstaklega eftir 1960. En de Kooning má
þó eiga, að hann hefur hendi meistarans.
Pollock náði hins vegar hátindi sínum um
og eftir 1950. Bestu verkin hans eru senni-
lega „No. 1“ í Nútímalistasafninu í New
York, frá 1948, „Autumn Rythm“ í Metro-
politan — safninu og „Lavender Mist“ frá
1950 í National Gallery, Washington, sem
ég skírði. Það er enginn sem getur gert
greinarmun á góðum og vondum Pollock
nema ég, enda var hann alltaf sammála
mínum dómi. Til dæmis keypti forstöðumað-
ur Þjóðlistasafnsins í Ástralíu lélegan Pollock
fyrir nokkrum árum á yfir 120 milljónir (ísl.
kr.). Hann hefði betur ráðfært sig við mig.“
Margir hafa ásakað þig um að vera
kreddufullan í skoðunum. Hvers vegna ætt-
um við að treysta þínum smekk og hverjir
hafa eiginlega þessa náðargáfu?
„Ég hef margoft fengið þessa spurningu
framan í mig,“ fnæsir Greenberg og baðar
út höndunum. „Það eru sárafáir sem hafa
hinn rétta smekk, kannski 1-2 prósent —
ég og vinir mínir," ségir hann og kímir. „Ef
þú getur ekki séð að Rafael er góður þegar
hann er raunverulega góður ertu sjálfkrafa
búinn að lýsa því yfir að þú sért vanhæfur
til þess að greina gott frá vondu.“
UtuA. -
-»//y
-tuJL
V
Hvernig skilgreinirðu þá smekk?
„Ég get bara gefið þér mína stöðluðu
ræðu,“ svarar Greenberg. „Smekkur er orð-
inn að einhveiju bannorði í dag, enda var
listgagnrýnin miklu betri á 19. öld. Það er
ekki hægt að skilgreina smekk frekar en
það er hægt að útskýra fyrir litblindum
manni hvernig það er að sjá rautt. Við erum
stöðugt að beita smekk okkar án þess að
við gerum okkur alltaf grein fyrir því —
gott, vont, ekki svo gott o.s.frv. Þú getur
ekki rökrætt um þín fagurfræðilegu við-
brögð. Þú reiknar þau ekki út. Þú færð þau
upp í hendumar, ef svo má segja. Það skipt-
ir ekki máli hvað listaverkið fjallar um eða
þýðir. Smekkur byggist á okkar eigin reynslu
og ég held mig við það sem ég sé. Það er
ekkert sem getur komið í staðinn fyrir það
að horfa. Á tímabili var ég hrifinn af Kant,
en strax og hann fór að blanda siðfræði inn
í fagurfræðina skellti ég aftur bókinni. Það
gildir almennt samkomulag um hvað sé best.
Þannig eru t.d. Vesturlandabúar yfirleitt
sammála, segjum, Japönum og Egyptum um
hvað sé best í menningu þeirra. I stórum
dráttum er þó óhætt að fullyrða að fagur-
fræðileg reynsla eða upplifun byggist bæði
á innsæi og skynjun. Nær þessu verður ekki
komist."
Stálu Bandaríkin heimslistinni?
„Bull og vitleysa. Bandarísk list var ein-
faldlega betri en sú franska — sú besta.
Punktur og basta. Og þessi staðreynd hefur
sannarlega ekkert með Marshall-aðstoðina
að gera. Það er bara tilviljun að bandarísk
myndlist stal senunni á sama tíma og áætl-
unin komst í gagnið. Franska framúrstefnan
fór fyrst fyrir alvöru af stað í lok stríðsins
við Prússa árið 1871 og náði hámarki á
þeim áratug, en fór svo að dala með súrreal-
istunum. Ekki skal ég þó taka fyrir að pen-
ingar hafi að einhveiju leyti spilað inn í
þessi umskipti, vegna þess að við höfðum
efni á því að kaupa það besta í listinni og
það smiðtaði sjálfsagt út frá sér.“
Er það satt að þú sért ekki hrifmn af
neinu því sem gert er í dag?
„Alls ekki. En það besta er ekki í sviðsljós-
inu, og hefur aldrei verið. Alveg síðan 1962
hefur besta listin verið gerð í Kanada,
Edmonton og Saskatoon, og hér í Syracuse.
Spurðu mig ekki af hveiju þar en ekki ein-
hvers staðar annars staðar. Þetta eru útvarð-
astöðvar formalismans. Schnabel, David
Salle og hvað þeir nú allir heita eru annars
flokks listamenn og munu sigtast úr sög-
unni alveg eins og salon-málararnir í Frakk-
landi, sem voru svo vinsælir á sínum tíma.
Pollock var sem dæmi ekki metinn að verð-
leikum fyrr en löngu eftir að hann var kom-
inn á skrið og sama gildir um Manet og
alla hina meistarana, en hann er fyrsti mód-
erníski málarinn, ekki Courbet. Állir góðir
listamenn finna sína fyrirrennara tiltölulega
fljótlega á ferli sínum. Þeir byggja á hefð-
inni og breyta aðeins út af vegna þess að
smekkur þeirra og andagift knýr þá til þess
— knýr þá til að taka upp nýbreytni. Þannig
neyddust t.d. Joyce og Mallarmé til að breyta
út af. Eins með Caro. Hann uppgötvaði
David Smith tiltölulega fljótlega og Dubuf-
fet, sem var undir sterkum áhrifum frá Klee,
var með alla trönumálverkshefðina inni í
sér.“
Tíminn hefur flogið áfram og
klósettferðimar eru farnar að verða
aðeins of tíðar til að halda uppi
hnitmiðuðum samræðum. Ég get
þó ekki stillt mig um að sýna Green-
berg nokkrar bækur um íslenska
listamenn, sem ég hafði tekið með
mér í von um að geta borið þá
undir hans víðfræga „auga“. Við
byijum á Louisu Matthíasdóttur.
„Já, ég þekki til hennar. Hún er
mjög fáguð og liturinn er greinilega
hennar aðalsmerki," segir hann
íhugandi. Þegar ég bendi á að
margir telji að þarna sé hin annál-
aða íslenska birta að verki skellir
hann upp úr: „Mér er skítsama, það
kemur málinu ekki við,“ og mælir
svo yfirvegað: „Já, hún er góð, en
upp að vissu marki.“
Greenberg tekur sér góðan tíma
til að skoða myndirnar, sérstaklega
þegar ég rétti honum bók um Kjarv-
al um leið og ég minni á að þetta
sé óskabam íslenskrar myndlistar.
„Hann virðist góður... vissulega
er hann góður... heyrðu, þessi
náungi getur virkilega málað ...
ég er einstaklega hrifinn af lands-
laginu hjá honum. Vinsælasti lista-
maður á Islandi segirðu? Það kemur
mér ekki á óvart. Þeir í Kólumbíu
eiga sér líka listamann sem þeir
jtelja frábæran, nema hvað þar hafa
þeir rangt fyrir sér.“ Verk Kjarvals
vekja ^uðsýnilega hrifningu hans,
\ meiri en allra hinna sem ég sýndi
honum. Greenberg hugsar sig um
í næstum tíu mínútur áður en hann segir
nokkuð um Svavar Guðnason. „Þessi Guðna-
son brýtur myndirnar of mikið upp með
þessu grópavirki sínu. Hann hefur þó karakt-
er. En hann er leitandi. Þegar hann byijar
að smyija litnum eins og í Leysingu (1962)
tekst honum betur upp rétt eins og Gorky.“
Og um Nínu Tryggvadóttur: „Ekki slæmt.
Alls ekki slæmt. Hún vissi samt ekki hvað
hún átti að halda sig við. Hún klórar alls
staðar í bakkann." Áður er ég afhendi hon-
um sýningaskrá Listasafns íslands um Jón
Stefánsson segi ég honum frá því að fyrrver-
andi yfirmaður Nútímalistasafnsins í New
York, Alfred H. Barr, hafí gefið lítið út á
þennan nemanda Matisse þegar hann fékk
einu sinni að sjá hann heima á íslandi. „Alf-
red Barr var mikilhæfur maður, en hann
hafði ekki gott auga. Þetta er alvöru mál-
ari... þessi gaur kann sitt fag. Mér sýnist
þó að hann hefði átt að halda sig á ma-
lerísku hliðinni." Ásgrímur Jónsson fannst
Greenberg þokkalegur, einkum og sér í lagi
vatnslitamyndir hans, en taldi að hann hefði
tapað sér eftir 1942, þegar áhrifa Van Goghs
og fauvistanna fór að gæta fyrir alvöru. Að
endingu vildi hann sem minnst segja um
okkar yngstu iistmálara, Georg Guðna
Hauksson og Helga Þorgils Friðjónsson, og
bar fyrir sig að hann gæti ekki dæmt um
verk þeirra af þeim eftirprentunum sem ég
hafði með til sýnis.
Það er komið fram undir miðnætti þegar
við kunningjarnir yfirgefum svæðið og kveðj-
um með virktum. Við vorum kannski ekki
alltaf sammála „auganu" hans, en það er
ekki nokkur vafi á því að maðurinn hefur
„massívan" karakter.
Höfundur er með MA-gráðu
í listfræði og starfar í New York.
Y
\
Dynjandi heitir hann
í umfjöllun um íslandsmyndabók Max Schmidt í l. tölublaði Lesbókar, 1992,
var birt mynd þessa snjalla ljósmyndara af fossi, sem flestir íslendingar þekkja
afar vel í sjón, þó ekki væri nema af myndum. Þessi foss í Dynjandisá fyrir
botni Arnarfjarðar var kallaður Dynjandi í landafræðinni fyrir áratugum, en á
síðari tímum hefur nafnið Fjallfoss skotið upp kollinum. I fyrmefndri myndabók
er hann einungis nefndur Fjallfoss og svo var gert í myndatexta í Lesbók. Ef flett
er uppá Fjallfossi í Islenzku alfræðibókinni, er vísað á Dynjanda. Undir því heiti
stendur: „Dynjandi Fjallfoss: foss í V-ís., í Dynjandisá þar sem hún fellur i
Dynjandisvog..."
Af þessu virðist mega ráða að bæði nöfnin séu notuð og að Fjallfoss sé ekki
síður gott og gilt. En menn vestan úr Amarfirði, meira að segja frá bænum
Dynjanda í Arnarfirði, segja Fjallfoss tilbúning, sem eigi sér enga stoð í vestfirsk-
um veruleika og biðjast eindregið undan nýrri nafngift. Þessu skal komið á fram-
færi hér um leið og myndartextinn er leiðréttur. Þá er það á hreinu: Dynjandi
heitir þessi fagri foss, sem telst vera 100 metra hár; er 30 metrar á breidd efst,
en dreifir úr sér stall af stalli, unz hann er orðinn 60 metra breiður neðst.
GS.
Á víð og dreif
fslenzkt réttarfar í 21 ár
Réttarfar ið er grundvöllur hvers
þjóðfélags og þar með réttarrík-
, ið. Þegar leið á síðari hluta 17.
aldar urðu kröfurnar um eflingu
réttarríkisins ákveðnari í ríkjum Danakon-
ungs. Umbætur á réttarfari var evrópsk
stefna og viðhorfín til málaflokka svo sem
galdramála tóku miklum breytingum. Sá
maður íslenskur sem beitti sér gegn hæpn-
ustum víxlsporum réttargæslunnar hér á
landi var Brynjólfur biskup Sveinsson.
Ástandið var þannig að bein afskipti og
mótmæli áttu sér takmarkaðan hljóm-
grunn innan valdakerfisins, en honum
tókst að bjarga ekki fáum einstaklingum
frá brennudómum.
Kópavogseiðamir 1662 eru oftast
nefndir sem afsal á réttindum Alþingis,
einveldi konungs var samþykkt. En með
þeim eiðum öðlast Konungslögin gildi og
hæstirétturinn í Kaupmannahöfn verður
æðsta dómstig ríkisins. Nú var krafist ítar-
legri rannsókna þeirra mála sem stefnt
var fyrir dóm, sönnunargagna og vitna-
leiðsla. Þessi lagasetning hafði þær breyt-
ingar í för með sér að réttaröryggi einstak-
linga jókst gagnvart dómsvaldinu frá 1661
í ríkjum Danakonungs. Hér var á ein und-
antekning: Frá 1662 til 1683 hélst dóms-
vald Öxarárþings óskert. Þar var æðsta
dómsstig í dauðamálum en ekki hjá hæsta-
rétti í Kaupmannahöfn.
Afstaða Brynjólfs biskups til galdra-
mála mótaðist af kröfu um sannanir og
rannsóknir, en taldi að dómar reistir á
grunsemdum og líkum væru ómerkir.
Þetta var samskonar afstaða og einkennir
kröfur Konungslaganna í rannsókn mála.
Afstaða Brynjólfs biskups varð því ráð-
andi afstaða valdamanna í Danmörku og
þessu fylgdi, eins og áður segir, aukið
réttaröryggi. Tekið var að líta á galdra-
grunsemdir og ákærur sem hvert annað
rugl og rutl þegar með staðfestingu lag-
anna 1661.
Hér á landi varð dráttur á því að íslensk-
ir rannsakendur og dómarar (sami maður-
inn sinnti hvorttveggju) sæju jafnglöggt
Brynjólfi biskupi og dómurum hæstaréttar
í Kaupmannahöfn að galdragrunsemdir
væru sjúklegt heilamoð og grillur. Galdra-
martröðin hófst hér á landi með brennu-
dómum síðar en annars staðar í Evrópu
en lauk síðar. Þar munaði óskertu dóms-
valdi Alþingis. Fram til 1662 voru 6 menn
dæmdir á bálið fyrir galdra, alls urðu þeir
21 og af þeim voru 15 brenndir einmitt á
þeim tíma sem Konungslögin voru gild-
andi, nema hér á landi, í 21 ár dæmdu
íslenskir dómarar alls 15 manns á bálið,
Alþingi hélt fornum réttindum sínum þessi
ár. Hvað hefði gerst í rannsókn og af-
greiðslu þessara brunamanna hefðu „Kon-
ungslögin“ gilt hér og einkum skarpari
kröfur um rannsóknir og sannanir? í sam-
anburði við afgreiðslu galdramála í Kaup-
mannahöfn á þessum árum, mætti ætla
að brenndum líkum grunaðra galdramanna
hefði fækkað talsvert, hefði hæstiréttur í
Kaupmannahöfn fjallað um sömu mál.
Nú er mikið rætt um sjálfsákvörðunar-
rétt, sjálfstætt og væntanlega þjóðlegt
réttarkerfi, vafasöm erlend áhrif og fleira
í þeim dúr, í sambandi við sameiningu
réttarkerfa Evrópuríkjanna. Því er hollt
að minnast eins mesta hneykslis í ís-
lenskri réttarfarsögu og að réttlæti er
ekki þjóðemislegt fyrirbrigði.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON