Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Síða 5

„Hún fór níræð uppúr körinni í morgun klukkan sex, og hefur haldið áfram að kverka í allan guðslángan dag. Hún hefur
ekki mælt orð frá vörum í allon dag og hvorki litið til hægri né vinstri... “
Mynd: Kjartan Guðjónsson.
Þessi vísa mun heyrast súngin um allan
bæinn á hverjum sunnudegi héðanífrá. Eing-
inn man leingur eftir því, þegar Kata mín
í Vörinni fékk premíu; einginn man svo lángt
er hún var í hvalnum, hvað hún þótti lið-
tæk, hvað sóst var eftir henni, hvað hún
skákaði oft Jónasi spámanni sem var í hvaln-
um aðeins þtjá daga og þrjár nætur. Og
hún átti fult hús af börnum einsog títt var
um fátækar hvalkonur, því þær urðu svo
frjósamar í nánd við þessa stóru fiska; en
á elliárum hafðist hún nú við hjá einum
sona sinna, bláfátækum þurrabúðarmanni í
firðinum og konu hans. Arum saman hafði
hún þreyð sfldina einsog heilög kona sem
bíður eftir sínum lausnara í hans blessaða
húse. Og nú er síldin komin.
í mörg ár hafði hún horft uppá sonar-
börn sín koma í heiminn til þess að lepja
sama dauðann úr sömu skelinni. Barnúng-
arnir koma í heiminn rétt einsog hvítir ský-
hnoðrar sem verða til af sjálfu sér í heiðríkj-
unni og enda í rigníngu. Og hún átti eina
vinkonu, sem var niðursetníngur uppá Jök-
uldal. Þær höfðu vakað saman í hvalnum
og drukkið kaffivatn hvor hjá annarri og
talað um hvalinn. Síðan fóru þær á vergáng-
inn. Og kerlíngin á dalnum sendi henni tog-
band á hveiju ári í solitlum posa. Og Kata
mín í Vörinni sat í horninu sínu og pijónaði
togbandssjóvetlínga sem voru seldir fyrir
nokkra aura. Aurarnir runnu í bú sonarins,
en ef ferð féll uppyfír kom það einatt fyrir
að Kata bæði ferðamenn fyrir kaffilús í rýu
handa kerlingunni á dalnum. Síðan dó kerl-
íngin á dalnum.
Kemurðu uppúr körinni,
Kata mín i Vörinni?
Enn stendur hún yfír síldarkössum einsog
forðum og endurlifir alt sitt lánga líf á ein-
um laungum degi. Hún endurlifir alla þessa
guðslaungu rigníngu á einum guðslaungum
rigníngardegi. Það vissu aungvir framar
nema prestarnir, hvar hún var fædd né
hvenær, eða hveijir voru foreldrar hennar;
viðburðir lífsins höfðu runnið hljólaust gegn-
um greipar henni jafnóðum, einsog kverkáð-
ar síldir. Hún mundi ekki einusinni æfíntýr-
in sín frá því hún var úng stúlka. Hana
rámaði bara í að hún hafði búið með karli
sínum á hvalstasjón austanlands, í koti við
miðjan fjörðinn, og eignast marga baldna
krakka. Hún mundi fátt um þessa krakka,
nema það að þeir komu< og fóru. Hvaðan,
hvert, - hún hafði aldrei spurt að því.
Gaman er að kverka.
Sú kann nú til verka.
Þetta er hið afkáralega viðlag heimsins
við alt hið lánga og marklausa æfintýr.
í rauninni átti hún eingar glaðar endur-
minníngar úr öllu þessu níu tuga lífi, en
það var bót í máli að hún hafði heldur aldr-
ei gert kröfur til glaðra stunda, allrasíst
fyrir sjálfa sig, - yfírleitt aldrei gert ráð
fyrir því að glaðar stundir væru til. Henni
hafði aldrei dottið í hug að neitt væri til
þeirrar tegundar. Hún hafði bara þakkað
sínum sæla fyrir hvalinn meðan hvalur var,
og síldina meðan sfld var, en svo hætti hval-
urinn og þá varð síldin kóróna lífsins, og
svo brást síldin og þá hætti hún að þakka
sínum sæla. Á góðu árunum hafði stundum
verið lagað gott kaffivatn, en sjaldan til
nein mjólkin í það, og velgeingnin aldrei
meiri en svo að sykrið væri ekki af skornum
skamti. Karlarnir höfðu líka keypt sér
brennivín á góðu árunum og legið í fylliríi
hvenær sem guð og hvalurinn leyfðu, en
Kata hafði aldrei getað vanið sig á brenni-
vín. Hún hreinsaði bara spýuna.
Það var ekki þarmeð sagt að þær fáu
endurminníngar sem hún átti um alla sína
laungu og regngráu ævi, væru sárar eða
þúngar. Fjarri fór því að hún hefði nokkurn-
tíma ratað í það sem skáldin nefnir sorgir.
Hún hafði yfirleitt aldrei orðið fyrri neinu
þeirrar tegundar. Hún hafði bara orðið fyr-
ir miklu þrefí. Líf hennar alt var eitt óslitið
þref, tilgángslaust og óskiljanlegt. Það var
þrefíð í karlmönnunum og þrefið í kvenfólk-
inu, þrefíð í karlinum og krökkunum, þrefíð
í síldarmatsmönnunum og verkstjórunum
og seinast en ekki síst, helvítis ekkisins
þrefið í kaupmanninum og prestinum og
oddvitanum. Nú gat hún þakkað sínum
sæla fyrir það eitt að vera orðin heyrn-
arsljó, svo að hún heyrði ekki leingur í þeim
þrefíð. Lífið var ekki annað en tómt þref.
Strákarnir hennar höfðu farið sumir í sjó-
inn, sumir hinsegin, sumir voru einhvers-
staðar. Sama máli gegndi um stelpurnar.
Karlinn hennar hafði hrokkið uþpaf fyrir-
varalaust og eftirvaralaust fyrir fimtíu árum
og farið lagalega ofaní jörðina, og prestur-
inn hafði feingið sitt einsog lög stóðu til,
ekki síður en kaupmaðurinn. Hún vissi ekki
betur en hún hefði borgað hveijum sitt. Og
hún vissi ekki betur en hún hefði skriðið
úr bosinu skuldlaus í morgun til að vinna
fyrir mat sínum alveg einsog annað fólk,
úrþví síldin var komin.
4.
Það bregður birtu og ljósin eru kveikt á
bryggjunni. Kveniðan yfír glitrandi síldar-
kössunum heldur enn áfram að leika í öllum
regnbogans litum, og síldin glitrar í geislum
rafmagnsins, fögur einsog gullið í Klondike
- og regnið drýpur yfír litskrúðið.
Seinustu bátarnir eru komnir inn, það
verður ekki farið út aftur fyren birtir. En-
konurnar keppast við að hafa undan næstu
törn, og það er nóg starf fyrir höndum í
alla nótt.
Skeggjaður fjarðarbúi, sem komið hefur
úr einu nótabrúkinu, geingur niðreftir
bryggjunni, staðnæmist fyrir aftan gömlu
konuna úr Vörinni, bítur í skroið og kallar:
Mamma, farðu að koma heim.
En gamla konan heyrir ekki og hefur enn
sálgað nokkrum síldum áðuren hann ávarp-
ar hana aftur:
Mamma, farðu að koma heim, ræfíllinn
þinn, - það er komið undir lágnætti. Þú
drepur þig á þessu. Og það er til einskis
hvorteðer.
En gamla konan er uppúr því vaxin að
ansa framar nokkru þrefí og heldur áfram
að kverka.
Skyldi kerlíngin ekki ætla að gegna, seg-
ir maðurinn við sjálfan sig og grenjar síðan:
Hættu þessu bölvuðu ónytjubaksi og
dragnastu heim áðuren þú drepur þig alveg.
En þegar hann sér að hún virðir að vett-
ugi bænir hans og skipanir, leiðist honum
þófið, og hann grípur um slubbuga handa-
veslíngana á móður sinni og tekur af henni
hnífínn. Þá loks snýr gamla konan sér að
honum, þótt með erfíðismunum sé, og horf-
ir á hann tinandi, grallaralaus yfír þessari
óþekt í stráknum. Loks hreytir hún úr sér:
Fáðu mér kutann minn, Siggi.
Hvaða andskotans írafár er komið í þig,
mamma, segir sonurinn, geingur nú snar-
lega að henni og dregur hana útúr þvög-
unni. Gamla konan streitist á móti og reyn-
ir að halda sér i tunnubarm, en alt kemur
fyrir ekki, sonurinn er svo miklu sterkari,
og tunnan veltur.
Reyndu að smánast héðan burt og kom-
ast í bælið áðuren þú drepur þig, níræður
aumínginn uppúr körinni. Hana, styddu þig
við handlegginn á mér.
En móðirin streitist á móti og tautar:
Eg skal lúbeija þig, Siguijón, ef þú hætt-
ir ekki þessari bölvaðri óþekt og færð mér
kutann.
En sonurinn hélt áfram að drasla móður
sinni nauðugri viljugri uppeftir bryggjunni,
uns hún sá sinn kost vænstan að fara að
honum bónarveginn:
Bíddu ögn við, Siggi minn, heyrðu, Siggi
minn, vertu ekki að halda fyrir mér kutagey-
inu mínu úrþví síldin er komin. Nú dugir
ekki annað en hafa sig allan við.
Henni hafði einhvemveginn tekist að slíta
sig af honum, en þegar hér var komið, fékk
hún slæman hósta og settist niður á plánka-
stafla til að hósta. Það var einsog margir
vagnar væru að kútveltast niður fjallshlíð,
eða verið væri að skipa uppúr stóm vélar-
skipi, og vindan í gángi.
Þú ert orðin alveg uppgefin, garmurinn
minn, sagði sonur hennar mildari. Reyndu
að staulast við hliðina á mér.
En þijóskan í gamalmennum er eingu
líkari en í sauðkindum; hún reis á fætur
og stefndi niðrá bryggjusporðinn til kass-
anna, og hefði haldið áfram ef sonur henn-
ar hefði ekki farið fyrir hana einsog þráa
sauðkind sem ætlar að setja útí vatn.
Farðu bölvaður, Siguijón, muldraði hún
loks, þegar hún sá sitt óvænna.
En sonurinn ansaði ekki móður sinni
framar, heldur stuggaði henni á undan sér
í áttina uppí kauptúnið. Hún trítlaði á und-
an honum inn strandgötuna, keingbogin og
stuttstíg, muldrandi niðrí barminn með suð-
vestið ramskakt á höfðinu. En því leingra
sem hann rak hana, því sárari varð hún;
ekkasog blönduðust við hrygluna, og innan
skamms var hún farin að gráta. Enn einu-
sinni nam hún staðar, sneri sér að honum
og kallaði uppúr grátinum:
Guð fyrirgefur þér þetta aldrei, Siguijón.
Og það fólst heil veraldarsaga í æðis-
geingnu kveininu er steig frá bijósti þessa
níræða öreiga. En sonurinn ansaði þessu
eingu, og gamla konan trítlaði áfram móti
vilja sínum gegnum bæinn í lágnættisregn-
inu og hélt áfram að gráta og grét hástöf-
um, - því gamalt fólk grætur hástöfum og
með sárum ekka einsog lítil böm.
Sagan er birt í tilefni níræðisafmælis höfundar-
ins fyrir tveimur dögum. i endurútgáfu í „Þátt-
um" segir Halldór Laxness svo: „Saga úr síld-
inni. Ég var staddur á Eskifirði í mikilli síldar-
hrotu seint í ágúst 1926. Þá heyröi ég af þess-
ari gömlu konu, sem þrælkunin var runnin i
merg og bein á þennan átakanlega hátt. Ég
sendi góðu og merku tímariti söguna til birting-
ar, en hún þótti ekki prenthæf og var endur-
send mér, og kom loks fjórum árum síðar á
dönsku í þýðingu Gunnars Gunnarssonar (í
íslandsnúmeri Berlingatíðinda alþingishátíðar-
sumarið). Um svipað leyti var hún prentuð hér
heima."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25.APR1L1992 5