Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1992, Blaðsíða 5

Isis, hin goðsögulegn móðir í trú og
list Forn-Egypta.
Dansgríma - hluti af veiðiritúali Inúíta.
allt bað getur gerst sem skáldið telur koma
við goðsög-
.................msffftfff
Eru þær tilraunir þeirra til þess að tjá flókin
hugmyndatengsl í sögu? Við þessari spurn-
ingu er ekki einfalt svar. Vissulega eru goð-
sögur skyldar ljóðinu, en þó frábrugðnar að
því leyti, að þær reyna að gera grein fyrir
ráðgátum sem ekki verða leystar á annan
hátt en með því að fella þær í búning furðu-
sögunnar. Ljóðið túlkar oft hversdagslega
hugsun á frumlegan og óvæntan hátt og
bregður þannig nýju ljósi á hið almenna og
algenga og knýr okkur til að hugsa á nýjan
hátt. Goðsagan og ljóðið eru skyld en ekki
sömu tegundar.
Franski mannfræðingurinn Claude Lévi-
Strauss hefir manna mest rannsakað goðsög-
ur út frá því sjónarmiði að þar séu menn að
reyna að segja hið ósegjanlega, útskýra hið
óútskýranlega. Þetta hljómar eins og þver-
sögn, en þó er í þessu sá sannleikskjami, að
goðsagan fjallar um svör við ráðgátum, sem
menn hafa ekki orðað á fullnægjandi hátt.
Sem dæmi um aðferð Lévi-Strauss er fróðlegt
að segja frá útleggingu hans á sögninni um
Ödipus. Eins og flestum er kunnugt urðu það
örlög Ödipusar að kvænast móður sinni eftir
að hafa orðið banamaður föður síns. En þætt-
ir sögunnar eru margir og hvert atriði henn-
ar er hlaðið merkingu og þessi atriði mynda
rökrétta heild þegar sagan er skoðuð nánar.
Lévi-Strauss skiptir henni í nokkra þætti.
Hinn fyrsti er að Kadmos leitar systur sinnar
Evrópu sem Seifur hefír rænt. Kadmos drep-
ur drekann og mylur tennur hans og sáir
þeim í jörðina. Af þessu drekasæði spretta
svo upp Spartar í líki manna sem beijast inn-
byrðis og falla allir. Þá drepur Ödipus föður
sinn Laios og síðan veldur hann dauða Sfinx-
innar, óvætt sem ógnar Þebuborg. Hún svipt-
ir sig lífi þegar Ödipus ræður gátu hennar.
Þá kvænist Odipus móður sinni Jókaste, en
sá átti að eiga hana er felldi Sfínxina. Eteok-
les sonur þeirra ræður Polyneikes bróður sín-
um bana. Antigone, dóttir þeirra, leggur Po-
lyneikes bróður sinn í grafhýsi þrátt fyrir
bann.
Þetta er í mjög stuttu máli söguþráður
algengustu sagnarinnar um Ödipus og örlög
hans, barna hans og ættingja. En þá er eftir
að athuga hvernig allir þessir þættir loða
saman og spumingin er hvort þeir myndi ein-
hvers konar heild, eða hvort þetta eru aðeins
furðusögur, fabúlur, án takmarks eða til-
gangs, í öðrum orðum: er þetta kannski ekki
um neitt, saga orðin til í huga sem stjórnað-
ist af taumlausu ímyndunarafli? Ekki vill
Lévi-Strauss láta þar við sitja. Hann athugar
merkingu orðanna. Faðir Laiosar hét Labda-
kos, það þýðir „hinn lamaði“. Laios þýðir ein-
faldlega „hinn örvfætti" og nafnið Ödipus
merkir „bægifótur". Þeir feðgar eiga því allir
erfitt með gang. Þeir eru ekki fullkomnir
menn að mati Hellena. Sé enn skyggnst inn
í sagnimar af þessari ógæfusömu fjölskyldu
kemur í ljós, að verið er að fjalla um sam-
bönd sem öll eru óeðlileg, öll í andstöðu við
reglur samfélagsins. Hinn frækni Ödipus, sem
skilur vel flesta hluti, þekkir ekki föður sinn
þegar hann sér hann og fellir hann. Hann
ræður gátu Sfínxinnar sem leiðir til þess að
hann frelsar ættborg sína undan ógn hennar
og gengur að eiga móður sína. Böm þeirra
eiga hana bæði að ömmu og móður og eru
systkini fóður síns. Þegar Ödipus kemst að
hinu sanna um uppmna sinn sviptir móðir
hans og eiginkona sig lífí og hann stingur
úr sér augun. Blindur skilur hann alla þá
hluti er voru honum duldir meðan hann hafði
sjón. Og þegar farið er yfir ættarsöguna ein-
kenndist hún af blóðskömm, annað hvort yfir-
lýstri eins og henti Ödipus og Jókaste, eða
dulinni eins og háttað var sambandi Kadmos-
ar og Evrópu, og Antigone og Polyneikes.
Þarna endurtaka sig einnig dráp: Spartarnir,
bræður sem fella hveijir aðra, Ödipus vegur
Laios og Eteokles drepur Polyneikes. Nánir
ættingjar vega hveijir aðra. Þá er komið að
því að spyija: um hvað er þessi óhugnanlega
saga, hvað er -verið að reyna að segja?
Samkvæmt fornum trúarhugmyndum er
maðurinn sprottinn úr jörðu. Ótal goðsagnir
um heim allan lýsa þvi hvemig menn koma
upp úr moldinni, hálfir af jörðu, hálfír af
guðlegum uppmna. Adam var gjörður af leir
í gyðinglegum sögnum og Ínúítar segja frá
því er menn risu upp úr þúfum og toguðust
smám saman alla leið á yfírborðið. í
Gylfaginningu segir frá því að kýrin Auð-
humla sleikti salt hrím af steinum og kom
þá upp maður er nefndur var Búri og varð
faðir Bors föður Óðins. Nú em menn tilorðn-
ir fyrir sammna sæðis karlmannsins og eggs
konunnar. Þetta vissu fyrri tíðar menn full-
vel, en þeir vildu líka útskýra að þrátt fyrir
það væri maðurinn í senn jarðneskur og and-
legur og væri alla tíð að beijast við að draga
úr hinu jarðneska, ómennska eðli og fíkra sig
áfram til hins hrein-mannlega, sem hefði í
sér brot af hinu guðlega, því eðli sem tengt
er himni. Samfélagið er aðferð til þess að
koma á reglu, festa góða og rétta siði í sessi.
En hið jarðneska bindur manninn og hann
verður að vita hvemig hann má haga sér,
ella fer illa fyrir honum. Sögnin um Ódipus
og ættmenn hans er tilraun til þess að gera
sér grein fyrir hinum jarðneska og hinum
guðlega uppmna mannsins og þegar menn
gera sér grein fyrir hvað er leyfilegt og hvað
ekki, þá iðrast þeir þess, sem þeir hafa gert
rangt. Þá er maðurinn að fullu mennskur
þegar hann sér hvað er rétt og hvað er rangt.
Þetta má orða svo, að þegar maðurinn
gerir sér grein fyrir blóðskömminni, það er
of nánu kynferðissambandi skyldmenna, þá
er hann orðinn mennskur.
Þessi útlegging er vissulega í knappasta
lagi, en alltof langan tima tæki að rekja alla
þá þætti, sem fram koma í sögninni. Ég hefí
einungis tekið sögnina sem dæmi um hvernig
mahnfræðingar nútímans fjalla um goðsögur
og sagnir. Það hefði alveg eins verið hægt
að rekja einhveijar athafnir, sem í fljótu
bragði virðast óskiljanlegar ' og án allra
tengsla við vemleikann svokallaða. Til dæmis
hefur bandaríski mannfræðingurinn Clifford
Geertz skrifað mjög skemmtilegar greinar
um hanaat á Java og líkbrennslu á Bali. Það
væri líka hægt að fjalla um veiðiritual ínúíta
eða þátt trommunnar í töfraathöfnum sama.
Eða þá að sýna fram á sameiginleg atriði í
sögunum um Gilitrutt og Þymirós.
Alltaf og alls staðar erum við að fást við
mannlegt atferli, sem virðist undarlegt og ill-
skiljanlegt en hefur ætíð einhverja merkingu.
Mannfræðin gerir okkur fært að skilja
ýmislegt og hún vekur sífellt nýjar spuming-
ar um mannlegt atferli og mannlega hugsun.
Þá er komið að hinni eðlilegu spumingu:
er eitthvert gagn að mannfræði? Svar mitt
er: Það er sama gagn að mannfræði og allri
annarri viðleitni til þess að dýpka skilning
okkar á manninum og öllu því er snertir hann.
íslenskur málvísindamaður hefur stofnað
tímarit þar sem birtast greinar um tókarisku.
Tókariska var indó-evrópskt mál, sem hvergi
er talað og þekkist aðeins sem ritmál. Það
mætti ætla, að margt væri nærtækara að
fást við fyrir íslenska málvísindamenn en
longu útdautt mál innan úr Mið-Asíu. En svo
einfalt er þetta ekki. Ég held að það sé ein-
mitt ákaflega æskilegt að fást við slík fræði
og ég fagna öllu því sem íslenskir menn fást
við vegna þess að það eykur þekkingu í landi
okkar og stuðlar að viðsýni og áræðni að
fást við flókin viðfangsefni. Gagnið er þá
fólgið í því að vera að fást við fræði sem
snerta mannlega hugsun og mannlega tilveru.
Mannfræðin bendir okkur á að maðurinn
er vera sem stöðugt er að velta hlutum fyrir
sér, er sífellt að spyija spuminga, og einmitt
þessi eiginleiki hefir orðið mannfræðingum
mikilvægt viðfangsefni. Þegar eg fór að lesa
frásagnir íslenskra veiðimanna sló það mig
hve ótrúlega margt kom þar kunnuglega fyr-
ir sjónir frá því ég á sínum tíma var að skrifa
ritgerð um margs konar veiðireglur, siði og
trúarathafnir tengdar veiðum svokallaðra
frumstæðra manna. íslensku refaskytturnar
voru að því er mér virtist ágætir fulltrúar
fyrir heim veiðimanna alls staðar og á öllum
tímum. Sagnirnar voru enn lifandi þáttur í
hugarheimi veiðimannanna, tilraunir til að
fínna reglu í þeim heimi sem menn lifðu og
hrærðust í. Það sem er mest heillandi við
mannfræðina í mínum augum er að hún læt-
ur sér ekkert mannlegt óviðkomandi, tekur
öllu mannlegu atferli með jafnaðargeði og
reynir að horfa á það utan frá og skilja for-
sendur þess. Að sumu leyti er mannfræðin
að koma í stað hinnar klassísku menntunar
sem var fram á fyrri hluta tuttugustu aldar-
innar eins konar inngangur að öðrum mann-
legum fræðum. En svið mannfræðinnar nær
um allan heim á öllum tímum, og einskorðast
ekki við Aþenu og Róm. Hún er forvitin og
spurul og bún leitar innra samhengis mann-
legra athafna á svipaðan hátt og hin klass-
ísku fornfræði gerðu. Hellensk-rómversk
fræði voru þeir homsteinar sem æðra nám í
Evrópu byggði á. Sá einn var menntaður sem
kunni skil á sögu og menningu Hellena og
Rómveija og biblían varð eftir siðskiptatím-
ann skyldulesning og hafði gífurleg áhrif á
hugsunarhátt fólks, einkum þó í þeim löndum
sem mótmælendur réðu. Enn er þýðing hinna
klassísku fornfræða mikil. Ásamt með hinum
kristna og gyðinglega arfi er grísk menning
óaðskiljanlegur hluti af okkar eigin menn-
ingu. En gyðingdómur og kristni, blönduð
hellenskri menningu, eiga sér rætur vítt um
heim — allt aftur í rökkur steinaldar. Nútím-
inn verður ekki skilinn nema menn þekki
fortíðina. Mannfræðin leitar svara hjá öllum
mönnum alls staðar vegna þess að allt mann-
legt atferli er forvitnilegt.
Willam Heinesen segir einhvers staðar að
miðpunktur heimsins sé þar sem fólk býr.
Alls staðar þar sem maðurinn hefur sett bú
og framfleytir sér og sínum, beinir huga sín-
um að óræðum hlutum og veltir fyrir sér
gangi tungls og sólar, veðrum og vindum,
þar er miðdepill heimsins. Skilningur á mann-
legum þörfum og tilfmningum, háttemi og
trúarskoðunum er forsenda þess að unnt sé
að bægja frá misskilningi og rangtúlkunum
sem hindra alltof oft vinsamleg samskipti
manna.
Mannfræðin leitar stöðugt til fortíðarinnar
og nútímans en er þó fyrst og fremst að fást
við framtíðina.
Höfundur er mannfræðingur og dósent við
Háskóla (slands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. MAÍ1992 5