Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1992, Side 7

Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1992, Side 7
LISTAHATIÐ 19 9 2 2000 ára litadýrð INNGANGUR órdanía varð til sem ríki eftir fyrri heimsstyrjöldina en fékk fullt sjálfstæði árið 1946. í dag á Jórdan- ía landamæri að Sýrlandi, ísrael, Saudi-Arabíu og írak. Landið Jórdanía er samsett af tveimur land- Um Krists burð var borgin Petra höfuðstaður í stóru ríki í Jórdaníu, kenndu við Nabatea. Afar sérkennilegar minjar eru um þá borg. Framlag Listasafns íslands til Listahátíðar er sýning á mósaíkmyndum frá Jórdaníu og búningum frá Jórdaníu og Palestínu. Sýningin, sem er í öllu safninu og er mikil að vöxtum, verður opnuð í dag og það gerir Noor A1 Hussein, drottning Jórdaníu. Sparikjóll frá El-Faludshe, 1920. Eftir BERU NORDAL fræðilegnm andstæðum, sem mótað hafa menningu þess. í norðri og vestri eru fijó- söm svæði í kringum Jórdandalinn, sem er lífæð þessa lands. En í suðri og vestri, eða % hluta landsins, er hrjóstrugt flatlendi, þar sem hirðingjar, bedúínar, hafa ráðið ríkjum gegnum aldimar. I margra þúsunda ára sögu þess land- svæðis hafa gjörólíkir menningarstraumar mótað landið, sögu og menningu, en leifar um búsetu manna eru til allt frá steinöld. Það, sem gerði þetta land svo eftirsóknar- vert, var fjölbreytt landslag, fijósöm land- svæði og lega þess. Það var einkum land- svæðið austan árinnar Jórdan, sem var mik- ilvægt. Landið var á hinni mikilvægu versl- unarleið frá Damaskus til Arabíu og þar með Austurlanda. Landið var því stöðugt bitbein ólíkra heimsvelda og Iaut Iöngum ólíkum herrum og því var annaðhvort stjóm- að úr miðstöðvum langt í burtu eða skipt í mismunandi og oft fjandsamlegar einingar. Á síðustu 3000 ámm hefur landið verið hluti af Palestínu frá um 1000 f.Kr. (Sál, Davíð og Salómon), persneska heimsveldinu frá 539 f.Kr., hellenska menningarsvæðinu frá 332 f.Kr. - 69 e.Kr. (m.a. Alexander mikli), Nabataen-hirðingjum og verslunar- mönnum frá Arabíu um 50 f.Kr. - 69 e.Kr., rómverska heimsveldinu 69 e.Kr. - 324 e.Kr., býsanska menningarsvæðinu 324 e.Kr. - 640 e.Kr., þvííslamska frá 630 e.Kr. og loks hluti af ríki krossfara 1099-1291. Þessi upptalning gefur glöggt til kynna andstæðumar og breytingamar, sem átt hafa sér stað á þessu landsvæði. Þó má fullyrða, að síðustu 1500 árin hafa einkum tvö ólík öfl og menningarheimar mæst hér; hinn kristni og hinn íslamski. En allir þess- ir menningarstraumar hafa óneitanlega skil- ið eftir spor, misdjúp þó, í menningararfi landsins. Jórdanía hefur því orðið að landi forn- minja, einkum norður- og vesturhlutinn, þar sem fínna má mikið af minjum er tengjast bæði Gamla og Nýja testamentinu og menn- ingu Rómveija. Landið er hluti hins helga lands Biblíunnar og margir helgir staðir eru enn innan landamæra þess, enda þótt vest- urhluti Jórdaníu, handan Jórdan, sé nú á herteknu svæðunum innan Ísraels. Landið er því fjársjóður fomleifa og paradís fom- leifafræðinga. Ekki verður svo stungið skóflu í jörð að ekki fínnist eitthvað merki- legt, en tímasetja má jafnvel aftur til stein- aldar fyrir um 10 þúsund ámm. , Sýningin 2000 ára litadýrð er fulltrúi beggja andstæðna. Annars vegar mósaík- verk, sem em óaðskiljanlegur hluti klassískrar, rómverskrar menningar og kristinnar býsanskrar menningar. Hins veg- ar viðhafnarbúningar kvenna, bæði úr hirð- ingja- og bændasamfélögum, er rekja má til íslamskrar menningar. Sýningin spannar nær tvö þúsund ára menningu þessa svæðis og lýsir vel þessum ólíku menningarstraum- um. Hér á eftir verða tekin tvö dæmi um menningararfleifð landsins. En það em borgirnar Jerash og Petra. Borgin Jerash í Norðvestur-Jórdaníu hef- ur verið kölluð Pompeiji Miðausturlanda. Hún var stofnuð af Grikkjum og síðar her- tekin af Rómveijum. Jerash er einkum glæs- ilegur vitnisburður um rómverska bygging- arlist, listrænan metnað og hugvit. Síðan hafa búið þar kristnir á býsanska tímanum og múslimir á umyyaad-tímanum. Borgin hefur verið mjög stór og varðveist ótrúlega vel. Þar má sjá byggingar eins og leikhús, almenningsböð, súluskreyttar götur, hof og kirkjur. Allar eru þessar byggingar ríkulega skreyttar í stíl þess tíma. Þegar hefur verið grafínn upp meginhluti borgarinnar, en enn em stór landsvæði varðveitt neðanjarðar. Önnur mikilvæg borg, sem varðveist hef- ur í suðurhluta Jórdaníu, er Petra, sem byggð var inn í kletta af hirðingjum og verslunarmönnum er komu frá Arabíu á fyrstu öld f.Kr. Borgin var umkringd háum fjöllum, er gerðu hana að rammgerðu virki, sem ekki náðist að vinna fyrr en 106 e.Kr. af Rómveijum. Þeir lögðu hana undir sig og hafa einnig þar skilið eftir sig ýmsar byggingar, svo sem hof og leikhús. Virkið er mikil andstæða Jerash, sem er frá gmnni arfur háþróaðrar borgarmenningar Vestur- landa. En Petra lýsir vel hvernig hinn fjöl- breytti arfur Jórdaníu blandast saman, svo úr verður óijúfanleg heild. Borgin hefur mikla sérstöðu og lýsir útsjónarsemi, hug- myndaflugi og áræði þess fólks, sem byggði hana í byijun. Mósaíkmyndik Frá JÓRDANÍU Inngangur: Mósaíkmyndimar á sýningunni eru marg- breytilegar að myndefni og gefa góða mynd af því er fundist hefur í Jórdaníu af slíkum verkum. Verkin hafa verið fengin að láni frá Þjóðminjasafni Jórdaníu. Á meðal verka em tvö heil gólf og hluti úr fjölda annarra og þyngd verkanna er sex tonn. Mósaíklist, sem sérstök listgrein, á eink- um rætur að rekja til Rómveija, er náðu mikilli leikni að gera mósaíkmyndir úr fín- gerðum steinum og gleri. Verkin vom upp- haflega í gólfí. Síðar þróaðist tæknin og veggir og hvelfíngar vom einnig skreyttar slíkum myndum. Mósaíkmyndir urðu þá al- gengar í kirkjuhvelfíngum á Ítalíu og öllu hinu býsanska menningarsvæði á miðöldum. I Jórdaníu hefur fundist ótrúlegt magn mósaíkmynda er tímasettar hafa verið allt frá dögum Rómveija á 1. öld f.Kr. Flest mósaíkverkin eru þó frá býsanska-umayyad- tímabilinu frá 5.-7. öld e.Kr. Flest þeirra hafa fundist á svæðinu milli Wadi Yarmuk- árinnar í norðri og Wadi Mujib-árinnar í suðri og Jórdan-árinnar í vestri og stepp- anna í austri. Það var í lok 19. aldar að fyrstu mósaíkmyndirnar fundust við fom- leifauppgröft í Madaba-þorpinu suður af Amman. Síðan hafa þúsundur verka komið í leitirnar, þar af margar gersemar. Býsanska-umayyad-tímabilinu má skipta í tvö ólík skeið: Býsanska tímabilið frá síð- ari hluta 5. aldar til fyrri hluta 7. aldar og umayyad-tímabilið frá seinni hluta 7. aldar til 8. aldar. Fundarstaðir: Mósaíkverk hafa fundist bæði í kirkjuleg- um og veraldlegum byggingum. Á helgum stöðum svo sem í kirkjum og klaustrum, veraldlegum byggingum, eins og almenn- ingsböðum og einkaheimilum yfirstéttarinn- ar, og köstulum frá umayyad-tímabilum eru mósaíkverkin innlögð í gólfin. Einungis í örfáum tilfellum er um veggmyndir að ræða. Dæmi um slíkt er úr kirkjunni á Nebo-fjall- inu, þar sem talið er að gröf Móses hafí verið, dómkirkjunni í Madaba og kirkju heil- ags Stefáns í Umm er-Rasas-kastalanum á steppunum. Tækni: Tæknilega eru mósaíkverkin öll unnin á svipaðan hátt. Steinarnir, tesserae, sem notaðir voru, komu frá svæðinu. Þeim var raðað saman á blautan kalkgrunn nokkuð þykkan. Þessi kalkgrunnur var lagður rétt áður en mósaíksteinunum var komið fyrir. Þessi grunnur var síðan ofan á sérstaklega unninni undirstöðu, er var úr möl blandaðri blautri terra rosa. Tímasetning — textar: Textar voru óaðskiljanlegur hluti af mós- asikmyndunum, einkum í kirkjunum. Lesa má nöfn biskupa og presta, gefenda, og ýmsar trúaráletranir. Mósaíkverkin voru unnin af faglærðum mönnum og hafa nokkr- ir þeirra einnig áritað verk sín. Textarnir hjálpa mjög við tímasetningu þeirra, svo að hægt sé að gera sér grein fyrir stílfræði- legri þróun verkanna. En einnig hafa text- arnir mikið sögulegt gildi, því að með hjálp þeirra er hægt að lesa að hluta sögu kristn- innar á þessu svæði. Höfuð-stíleinkenni jórdanskra mósaík- verka: Mósaíkverkin eiga margt sameiginlegt, þó að þau komi frá landfæðilega mjög fjöl- breyttu svæði. Þetta kemur einkum í ljós, ef þau eru borin saman við mósaíkverk nágrannalandanna. Mósaíkverkin, er koma frá Madaba-svæðinu, virðast mynda sterkan skóla, enda náði þessi listgrein þar hápunkti. Höfuðeinkenni þessara verka er, að þeim Forngrísk áhríf urðu veruleg í norðausturhluta Jórdaníu. Þar standa minjar um blómlegar borgir þar sem staðið hafa myndarlegar súlnabyggingar að hellensk- um hætti, svo sem hér í Jerash. er skipt upp í minni einingar þar sem mynd- efninu er raðað annaðhvort innan akanthus- laufa, vínviðargreina eða geómetrískra forma eða annarra skreytinga. Á sjöttu öld voru mannverur einnig sýndar beint að framan og var hörundslitur tónaður ýmsum litum, eins og um málverk væri að ræða. Slíkt sést ekki í eldri mósaíkverkum. Einnig er mjög algengt í jórdönskum mósaíkverkum að sjá byggingar og eru mörg dæmi um slíkt einkum í mósaíkmynd- unum frá Madaba, Nebo, Ma’in og Umme er-Rasas. Þó er landabréfið í kirkjunni í Madaba eitt merkasta fyrirbæri sinnar tegundar í heiminum. Kortið sýnir landið helga. Allir helstu staðir og héruð eru merkt inn á það, annaðhvort með texta eða táknmyndum. Myndefni: Algengustu myndefnin eru veiðiferðir, Bakkusarhátíðir, sveitalíf, dýr og furðuverur frá ólíkum heimshornum, helgir menn og biskupar, byggingar, ávextir og tré auk ýmissa persónugervinga. Verkin eru innrömmuð með laufamunstrum og geó- metrískum skrautbekkjum. Mjög mikið af myndefninu er af klassísk- um uppruna svo sem ýmsir persónugerving- ar, er tákna jörðina, hafíð, árstíðir, árnar í Paradís og laufgrímur alls konar. Þetta er hefðbundið myndefni, sem á rætur sínar að rekja til mósaíkverka frá hellensk-rómversk- um tíma er slíkt myndefni varð vinsælt á tímum Jústinusar keisara (482-565 e.Kr.) á býsanska tímabilinu. Ef þessi mósaíkverk eru borin saman við sambærileg verk, er fundist hafa á Miðjarð- arhafssvæðinu, kemur í ljós að handverks- mennirnir hafa iðulega notað skissubækur, sem eiga rætur sínar að rekja til menning- armiðstöðva hins rómverska heimsveldis, og því er myndefnið svipað á stóru svæði. Myndefni frá hellensk-rómverskum tíma var þá endurvakið eins og sveitalífsmyndir og veiðimyndir, myndefni sem tengist Nílar- dalnum ásamt síendurteknum skreytingum í bekkjum. Hin klassíska stílhefði hélt því áfram öld fram af öld allt fram til 8. aldar, þrátt fyrir framþróun íslams, sem byijaði að setja svip sinn á verkin undir lok tíma- bilsins. En þá voru sum myndefnin ekki lengur leyfileg. Helstu staðir: Helstu staðir í Jórdaníu þar sem mósaík- verk hafa fundist eru: Rihab og Khirbet es-Samra, Jerash, Amman, Hesban, Madaba, Nebo, Ma’in og Umm er-Rasa — Kastron Mefaa. Af þessum stöðum hafa merkustu verkin fundist í Madaba og Nebo, bæði vegna fjölda verka sem þar hafa fund- ist en listræn gæði þeirra eru einnig á háu stigi. BÚNINGAR Búningamir á sýningunni eru í eigu frú Widad Kawar, en hún býr í Amman. Hún hefur safnað búningum og fylgihlutum þeirra allt frá sjötta áratugnum, en fram að því hafði enginn hirt um að gefa þessari arfleið neinn gaum. Kawar hefur komið upp ótrúlegu safni búninga og tengdra hluta, sem er einstakt sinnar tegundar á öllu svæð- inu. Einnig hefur Kawar gert sér far um að safna munnlegum heimildum, er tengjsat lífi þess fólks er bar slíka búninga. Jórdanía og Palestína eru þannig sett og sögulega samofín, að þau hafa sameiginlega orðið fyrir áhrifum mjög ólíkra menningar- strauma. Þetta hefur valdið því, að hin fjöl- breytta og auðuga menningararfleið hefur einnig mótað daglegt líf flólksins, hefðir þess og venjur. Einn slíkur arfur eru viðhafnarbúningar kvennanna og ýmsir hlutir er fylgja honum, svo sem skartgripir og höfuðskraut. Þessir búningar eiga sér aldagamla hefða, en virð- ast hafa varðveist í stórum dráttum nær óbreyttir fram á þessa öld. En þeir hafa, er liðið hefur á öldina, orðið að lúta í lægra haldi fyrir einfaldari gerð þessara búninga eða nútímaklæðnaði. Það eru einkum bún- ingar hirðingja, bændafólks og þorpsbúa, sem hér um ræðir. Það var búningur kvennanna, sem var skrautlegur. Hvert einasta þorp eða hirð- ingjaættbálkur átti sinn búning, var tákn hans, og því var úrvalið ótrúlega íjölbreytt, þó að í grunninum væri aðeins um að ræða skósíðan kjól með höfuðfati. Þorpin voru samansett af mörgum stórum og litlum fjölskyldum, sem kenndu sig ákveðið við þorp sitt. Það olli því að kven- búningurinn varð tákn uppruna síns og því Kona með bárn. Hún er í búningi sem tíðkaðist á Hebron-hæðum. Höfuðdúk- urínn er skreyttur með útsaumi. þjóðfélagslega mikilvægur. Þessir búningar voru mun íburðarmeiri og skrautlegri en klæðnaður hirðingjanna. Til að styrkja þessar félagslegu rætur urðu búningarnir að vera hefðbundnir og því heldust þeir í stórum dráttum óbreyttir í tímanna rás. En eðlilega urðu þeir fyrir smábreytingum, einkum af völdum efna- hagsástands og utanaðkomandi stílstrauma einkum í ísaumuðum munstrum og skart- gripum. Konurnar saumuðu búningana sjálfar og var hefðinni viðhaldið munnlega kynslóð fram af kynslóð, en ekki með munsturbók- um. Konan eignaðist sinn fyrsta viðhafnar- búning við giftingu. En hún hjálpaði til við að sauma hann ásamt móður, systrum, frænkum og ömmunni, sem stjórnaði öllu verkinu. Þennan búning notaði hún síðan áfram við öll meiri háttar tækifæri á meðan hún lifði. Það sem skilur svæðin að í búningunum var efnið, sem notað var, munstrin í út- saumnum og sniðin. Munstrin í Jórdaníu og Palestínu eru öll geómetrísk, þó að saum- sporið sé mismunandi. Hvert svæði hafði munstur, sem var tákn þess. Smám saman þróuðust þau vegna utanaðkomandi áhrifa í gegnum ferðalög, giftingar eða hreinar eftirlíkingar. Nöfn munstranna benda til þess að þau séu einföldun á hlutlægu myndefni úr dag- legu lífí fólksins eða umhverfí. Tré lífsins er alls staðar notað en í mismunandi útgáf- um. Onnur munstur eru fjögur egg í pönnu, fjórar sneiðar af sápu, blómapottar, tönn gamla mannsins, ástartréð, sólin, tunglið, störnurnar, leiðin til Egyptalands, vínviður o.s.frv. Þríhyrningar eru á öllum búningun- um og áttu þeir að veija eigandann fyrir illu auga. Efni búninganna var viðkvæmt og við mikla notkun slitnuðu þeir. Þar af leiðandi hafa fáir þeirra varðveist frá því fyrir 1850. Til eru skrifaðar heimildir ferðamanna frá 18. og fyrri hluta 19. aldar en erfitt er að treysta áreiðanleika þeirra. Því er ekkert hægt að fullyrða um hvernig þróun þeirra hefur verið fram að þvi. Þó er Iíklegt að hröðustu breytingarnar hafí verið frá 19. öld, er ferðalög jukust. Fullyrða má þó, að flestir búningar fram Hluti úr Hyppolytos-mósaíkinni. Borg - hluti úr mósaíkmynd. Soreg, einn af velgjörðarmönnum kirkjunnar. Hluti af mósaíkgólfi. til ársins 1930 hafi annaðhvort verið úr handofinni bómull, hör eða silki. Bómullar- þræðirnir voru upprunnir frá Ghor eða Gal- íleu. Hörþræðirnir komu frá Egyptalandi eða Kýpur og silkiefnið frá Sýrlandi eða Líbanon. Hörinn og bómullinn voru ofin á staðnum og þræðirnir í útsauminn voru lit- aðir úr litum er unnir voru úr grösum eða skordýrum. Alún, salt og edik var sett í lit- inn til að festa hann og gefa honum gljáa. Er samgöngur jukust breyttust búning- arnir. Efnin voru unnin í vélum og munst- urbækur með evrópskum munstrum tóku að hafa mikil áhrif. Á síðustu öld virðist indígólituð bómull vera yfírgnæfandi en um 1920 tók svart bómullarefni unnið í vélum við, kallað du- beit, og var innflutt frá Damaskus og Nabl- us. Dubeit-efnið var notað af hirðingjum og bændum alls staðar í Jórdaníu. Aðeins á einum stað var annað efni notað en það var í Man’an. í Man’an var járnbrautarstöð, þar sem pílagrímar á leið til Mekka höfðu viðdvöl. Pílagrímarnir frá Sýrlandi höfðu með sér sýrlenskt silki, sem þeir seldu bæj- arbúum til að hafa upp í ferðakostnaðinn. Um 1960 urðu gerviefni yfírgnæfandi. Þá má segja að þessari hefð hafí hnignað svo mjög, að hún líði undir lok í þeirri mynd, sem hún hafði verið. í staðinn kom mun þægilegri klæðnaður, er var frekar notaður sem einkennistákn araba eða sem þjóðbúningur Jórdana. Munstrin voru vél- saumuð og mun einfaldari. Þeir aðlöguðust því breyttum tímum án þess að leggjast alveg af. Það er með ólíkindum hve flóknir og vel unnir eldri búningamir voru, sérstaklega ef tekið er tillit til þess hve konan hafði mikið starf með höndum á þessum tíma. Hún sá um allt heimilishald, aflaði matar og vann ásamt manninum við uppskeruna. Hún sá alveg um kvikfénaðinn, bjó til öll áhöld til eldunar, óf teppin og vann að leir- kerasmíð. ÖIl nákvæm handavinna, eins og sést á útsaumi búninganna, var því unnin í þeim litla frítíma sem gafst. En hann var einnig tilefni til þess að hitta aðrar konur og fá félagsskap. Dæmi um ólíka búninga: Skipta má búningum í Jórdaníu í tvo ólíka stíla. Ánnars vegar frá norðurhluta landsins en hins vegar frá mið- og suðurhlutanum. I norðurhlutanum eru búningarnir skósíðir, beltislausir, með þröngum ermum og víðir í hálsinn. Utsaumur er við hálsmál, á erm- um, við kanta og í hliðum. í mið- og suðurhluta voru búningarnir oft tvöfaldir að sídd. Síddinni var þá haldið uppi með handofnu ullarbelti. Ermar voru mjög víðar að framan og hálsmál var opið. Fylgihlutir: Það er mikilvægt að benda á hve skartið við búninginn var mikilvægur hluti hans. Það var stöðutákn og til að vekja eftirtekt umhverfisins. Það var einnig einkaeign kon- unnar, er henni var gefín við giftingu. Síðan bætti hún við það eftir efnum. Skartið var því mikilvægur varasjóður, er hún gat grip- ið til, ef harðnaði á dalnum. Það var yfír- leitt úr silfri, en einnig voru ýmsir náttúru- steinar notaðir með. Það var mjög íburðar- mikið, skreytikennt og heyrðist mikið í því. Það var hlaðið silfurpeningum og afar þungt. Skartið var notað um háls, fætur, handleggi og höfuð. Einnig hafði skartið verndargildi fyrir eigandann, en það voru einkum vissir steinar eða einstakir hlutar þess, sem höfðu þessi eiginleika. Skartið sýnir mörg stíleinkenni, sem eink- um má rekja til nágrannasvæðanna, Saudi- Arabíu, Egyptalands og Yemen. Þetta er vegna þess, að svo virðist sem silfursmiðirn- ir hafi annaðhvort verið innfluttir frá þess- um svæðum eða skartið keypt í verslunar- miðstöðvum í Palestínu eða Sýrlandi. Skartið, er eins og búningarnir, yfírleitt ekki eldra en frá seinni hluta 9. aldar, en svo virðist sem það hafí verið endurunnið og brætt upp. En rætur þess eru ævafornar. Niðurlag Það er Listasafni íslands mikils virði að fá tækifæri til að kynna íslendingum þetta merka menningarsvæði með þessum lista- verkum. Er óskandi að sýningin auki skiln- ing okkar á ævafornari sögu þessa heims- hluta um leið og hún færir hann nær okk- ur. Heimshluta, sem við einungis þekkjum af stríðsfréttum. Helstu heimild- inMichael Piccirillo, I Mosaici di Giordania, Bergamo og Jerúsalem 1991. Pracht und Geheimnis, Köln og Berlín 1991. 2000 árs farvepragt, Moesgárd, Danmörku, 1991. The Art of Jordan, Treasures from an Ancient Land, ed. Piotr Bienkowski, Merseyside 1991. Höfundur er forstöðumaður Listasafns íslands. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. MAl 1992 7

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.