Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1992, Blaðsíða 7

LISTAHATIÐ
19 9 2
2000 ára litadýrð
INNGANGUR
órdanía varð til sem ríki eftir fyrri heimsstyrjöldina
en fékk fullt sjálfstæði árið 1946. í dag á Jórdan-
ía landamæri að Sýrlandi, ísrael, Saudi-Arabíu
og írak.
Landið Jórdanía er samsett af tveimur land-
Um Krists burð var borgin Petra höfuðstaður í stóru ríki í Jórdaníu, kenndu
við Nabatea. Afar sérkennilegar minjar eru um þá borg.
Framlag Listasafns
íslands til Listahátíðar er
sýning á mósaíkmyndum
frá Jórdaníu og
búningum frá Jórdaníu
og Palestínu. Sýningin,
sem er í öllu safninu og
er mikil að vöxtum,
verður opnuð í dag og
það gerir Noor A1
Hussein, drottning
Jórdaníu.
Sparikjóll frá El-Faludshe, 1920.
Eftir BERU NORDAL
fræðilegnm andstæðum, sem mótað hafa
menningu þess. í norðri og vestri eru fijó-
söm svæði í kringum Jórdandalinn, sem er
lífæð þessa lands. En í suðri og vestri, eða
% hluta landsins, er hrjóstrugt flatlendi, þar
sem hirðingjar, bedúínar, hafa ráðið ríkjum
gegnum aldimar.
I margra þúsunda ára sögu þess land-
svæðis hafa gjörólíkir menningarstraumar
mótað landið, sögu og menningu, en leifar
um búsetu manna eru til allt frá steinöld.
Það, sem gerði þetta land svo eftirsóknar-
vert, var fjölbreytt landslag, fijósöm land-
svæði og lega þess. Það var einkum land-
svæðið austan árinnar Jórdan, sem var mik-
ilvægt. Landið var á hinni mikilvægu versl-
unarleið frá Damaskus til Arabíu og þar
með Austurlanda. Landið var því stöðugt
bitbein ólíkra heimsvelda og Iaut Iöngum
ólíkum herrum og því var annaðhvort stjóm-
að úr miðstöðvum langt í burtu eða skipt í
mismunandi og oft fjandsamlegar einingar.
Á síðustu 3000 ámm hefur landið verið
hluti af Palestínu frá um 1000 f.Kr. (Sál,
Davíð og Salómon), persneska heimsveldinu
frá 539 f.Kr., hellenska menningarsvæðinu
frá 332 f.Kr. - 69 e.Kr. (m.a. Alexander
mikli), Nabataen-hirðingjum og verslunar-
mönnum frá Arabíu um 50 f.Kr. - 69 e.Kr.,
rómverska heimsveldinu 69 e.Kr. - 324
e.Kr., býsanska menningarsvæðinu 324
e.Kr. - 640 e.Kr., þvííslamska frá 630 e.Kr.
og loks hluti af ríki krossfara 1099-1291.
Þessi upptalning gefur glöggt til kynna
andstæðumar og breytingamar, sem átt
hafa sér stað á þessu landsvæði. Þó má
fullyrða, að síðustu 1500 árin hafa einkum
tvö ólík öfl og menningarheimar mæst hér;
hinn kristni og hinn íslamski. En allir þess-
ir menningarstraumar hafa óneitanlega skil-
ið eftir spor, misdjúp þó, í menningararfi
landsins.
Jórdanía hefur því orðið að landi forn-
minja, einkum norður- og vesturhlutinn, þar
sem fínna má mikið af minjum er tengjast
bæði Gamla og Nýja testamentinu og menn-
ingu Rómveija. Landið er hluti hins helga
lands Biblíunnar og margir helgir staðir eru
enn innan landamæra þess, enda þótt vest-
urhluti Jórdaníu, handan Jórdan, sé nú á
herteknu svæðunum innan Ísraels. Landið
er því fjársjóður fomleifa og paradís fom-
leifafræðinga. Ekki verður svo stungið
skóflu í jörð að ekki fínnist eitthvað merki-
legt, en tímasetja má jafnvel aftur til stein-
aldar fyrir um 10 þúsund ámm.
, Sýningin 2000 ára litadýrð er fulltrúi
beggja andstæðna. Annars vegar mósaík-
verk, sem em óaðskiljanlegur hluti
klassískrar, rómverskrar menningar og
kristinnar býsanskrar menningar. Hins veg-
ar viðhafnarbúningar kvenna, bæði úr hirð-
ingja- og bændasamfélögum, er rekja má
til íslamskrar menningar. Sýningin spannar
nær tvö þúsund ára menningu þessa svæðis
og lýsir vel þessum ólíku menningarstraum-
um.
Hér á eftir verða tekin tvö dæmi um
menningararfleifð landsins. En það em
borgirnar Jerash og Petra.
Borgin Jerash í Norðvestur-Jórdaníu hef-
ur verið kölluð Pompeiji Miðausturlanda.
Hún var stofnuð af Grikkjum og síðar her-
tekin af Rómveijum. Jerash er einkum glæs-
ilegur vitnisburður um rómverska bygging-
arlist, listrænan metnað og hugvit. Síðan
hafa búið þar kristnir á býsanska tímanum
og múslimir á umyyaad-tímanum. Borgin
hefur verið mjög stór og varðveist ótrúlega
vel. Þar má sjá byggingar eins og leikhús,
almenningsböð, súluskreyttar götur, hof og
kirkjur. Allar eru þessar byggingar ríkulega
skreyttar í stíl þess tíma. Þegar hefur verið
grafínn upp meginhluti borgarinnar, en enn
em stór landsvæði varðveitt neðanjarðar.
Önnur mikilvæg borg, sem varðveist hef-
ur í suðurhluta Jórdaníu, er Petra, sem
byggð var inn í kletta af hirðingjum og
verslunarmönnum er komu frá Arabíu á
fyrstu öld f.Kr. Borgin var umkringd háum
fjöllum, er gerðu hana að rammgerðu virki,
sem ekki náðist að vinna fyrr en 106 e.Kr.
af Rómveijum. Þeir lögðu hana undir sig
og hafa einnig þar skilið eftir sig ýmsar
byggingar, svo sem hof og leikhús. Virkið
er mikil andstæða Jerash, sem er frá gmnni
arfur háþróaðrar borgarmenningar Vestur-
landa. En Petra lýsir vel hvernig hinn fjöl-
breytti arfur Jórdaníu blandast saman, svo
úr verður óijúfanleg heild. Borgin hefur
mikla sérstöðu og lýsir útsjónarsemi, hug-
myndaflugi og áræði þess fólks, sem byggði
hana í byijun.
Mósaíkmyndik Frá JÓRDANÍU
Inngangur:
Mósaíkmyndimar á sýningunni eru marg-
breytilegar að myndefni og gefa góða mynd
af því er fundist hefur í Jórdaníu af slíkum
verkum. Verkin hafa verið fengin að láni
frá Þjóðminjasafni Jórdaníu. Á meðal verka
em tvö heil gólf og hluti úr fjölda annarra
og þyngd verkanna er sex tonn.
Mósaíklist, sem sérstök listgrein, á eink-
um rætur að rekja til Rómveija, er náðu
mikilli leikni að gera mósaíkmyndir úr fín-
gerðum steinum og gleri. Verkin vom upp-
haflega í gólfí. Síðar þróaðist tæknin og
veggir og hvelfíngar vom einnig skreyttar
slíkum myndum. Mósaíkmyndir urðu þá al-
gengar í kirkjuhvelfíngum á Ítalíu og öllu
hinu býsanska menningarsvæði á miðöldum.
I Jórdaníu hefur fundist ótrúlegt magn
mósaíkmynda er tímasettar hafa verið allt
frá dögum Rómveija á 1. öld f.Kr. Flest
mósaíkverkin eru þó frá býsanska-umayyad-
tímabilinu frá 5.-7. öld e.Kr. Flest þeirra
hafa fundist á svæðinu milli Wadi Yarmuk-
árinnar í norðri og Wadi Mujib-árinnar í
suðri og Jórdan-árinnar í vestri og stepp-
anna í austri. Það var í lok 19. aldar að
fyrstu mósaíkmyndirnar fundust við fom-
leifauppgröft í Madaba-þorpinu suður af
Amman. Síðan hafa þúsundur verka komið
í leitirnar, þar af margar gersemar.
Býsanska-umayyad-tímabilinu má skipta
í tvö ólík skeið: Býsanska tímabilið frá síð-
ari hluta 5. aldar til fyrri hluta 7. aldar og
umayyad-tímabilið frá seinni hluta 7. aldar
til 8. aldar.
Fundarstaðir:
Mósaíkverk hafa fundist bæði í kirkjuleg-
um og veraldlegum byggingum. Á helgum
stöðum svo sem í kirkjum og klaustrum,
veraldlegum byggingum, eins og almenn-
ingsböðum og einkaheimilum yfirstéttarinn-
ar, og köstulum frá umayyad-tímabilum eru
mósaíkverkin innlögð í gólfin. Einungis í
örfáum tilfellum er um veggmyndir að ræða.
Dæmi um slíkt er úr kirkjunni á Nebo-fjall-
inu, þar sem talið er að gröf Móses hafí
verið, dómkirkjunni í Madaba og kirkju heil-
ags Stefáns í Umm er-Rasas-kastalanum á
steppunum.
Tækni:
Tæknilega eru mósaíkverkin öll unnin á
svipaðan hátt. Steinarnir, tesserae, sem
notaðir voru, komu frá svæðinu. Þeim var
raðað saman á blautan kalkgrunn nokkuð
þykkan. Þessi kalkgrunnur var lagður rétt
áður en mósaíksteinunum var komið fyrir.
Þessi grunnur var síðan ofan á sérstaklega
unninni undirstöðu, er var úr möl blandaðri
blautri terra rosa.
Tímasetning — textar:
Textar voru óaðskiljanlegur hluti af mós-
asikmyndunum, einkum í kirkjunum. Lesa
má nöfn biskupa og presta, gefenda, og
ýmsar trúaráletranir. Mósaíkverkin voru
unnin af faglærðum mönnum og hafa nokkr-
ir þeirra einnig áritað verk sín. Textarnir
hjálpa mjög við tímasetningu þeirra, svo að
hægt sé að gera sér grein fyrir stílfræði-
legri þróun verkanna. En einnig hafa text-
arnir mikið sögulegt gildi, því að með hjálp
þeirra er hægt að lesa að hluta sögu kristn-
innar á þessu svæði.
Höfuð-stíleinkenni jórdanskra mósaík-
verka:
Mósaíkverkin eiga margt sameiginlegt,
þó að þau komi frá landfæðilega mjög fjöl-
breyttu svæði. Þetta kemur einkum í ljós,
ef þau eru borin saman við mósaíkverk
nágrannalandanna. Mósaíkverkin, er koma
frá Madaba-svæðinu, virðast mynda sterkan
skóla, enda náði þessi listgrein þar hápunkti.
Höfuðeinkenni þessara verka er, að þeim
Forngrísk áhríf urðu veruleg í norðausturhluta Jórdaníu. Þar standa minjar um
blómlegar borgir þar sem staðið hafa myndarlegar súlnabyggingar að hellensk-
um hætti, svo sem hér í Jerash.
er skipt upp í minni einingar þar sem mynd-
efninu er raðað annaðhvort innan akanthus-
laufa, vínviðargreina eða geómetrískra
forma eða annarra skreytinga. Á sjöttu öld
voru mannverur einnig sýndar beint að
framan og var hörundslitur tónaður ýmsum
litum, eins og um málverk væri að ræða.
Slíkt sést ekki í eldri mósaíkverkum.
Einnig er mjög algengt í jórdönskum
mósaíkverkum að sjá byggingar og eru
mörg dæmi um slíkt einkum í mósaíkmynd-
unum frá Madaba, Nebo, Ma’in og Umme
er-Rasas.
Þó er landabréfið í kirkjunni í Madaba
eitt merkasta fyrirbæri sinnar tegundar í
heiminum. Kortið sýnir landið helga. Allir
helstu staðir og héruð eru merkt inn á það,
annaðhvort með texta eða táknmyndum.
Myndefni:
Algengustu myndefnin eru veiðiferðir,
Bakkusarhátíðir, sveitalíf, dýr og furðuverur
frá ólíkum heimshornum, helgir menn og
biskupar, byggingar, ávextir og tré auk
ýmissa persónugervinga. Verkin eru
innrömmuð með laufamunstrum og geó-
metrískum skrautbekkjum.
Mjög mikið af myndefninu er af klassísk-
um uppruna svo sem ýmsir persónugerving-
ar, er tákna jörðina, hafíð, árstíðir, árnar í
Paradís og laufgrímur alls konar. Þetta er
hefðbundið myndefni, sem á rætur sínar að
rekja til mósaíkverka frá hellensk-rómversk-
um tíma er slíkt myndefni varð vinsælt á
tímum Jústinusar keisara (482-565 e.Kr.) á
býsanska tímabilinu.
Ef þessi mósaíkverk eru borin saman við
sambærileg verk, er fundist hafa á Miðjarð-
arhafssvæðinu, kemur í ljós að handverks-
mennirnir hafa iðulega notað skissubækur,
sem eiga rætur sínar að rekja til menning-
armiðstöðva hins rómverska heimsveldis,
og því er myndefnið svipað á stóru svæði.
Myndefni frá hellensk-rómverskum tíma var
þá endurvakið eins og sveitalífsmyndir og
veiðimyndir, myndefni sem tengist Nílar-
dalnum ásamt síendurteknum skreytingum
í bekkjum. Hin klassíska stílhefði hélt því
áfram öld fram af öld allt fram til 8. aldar,
þrátt fyrir framþróun íslams, sem byijaði
að setja svip sinn á verkin undir lok tíma-
bilsins. En þá voru sum myndefnin ekki
lengur leyfileg.
Helstu staðir:
Helstu staðir í Jórdaníu þar sem mósaík-
verk hafa fundist eru: Rihab og Khirbet
es-Samra, Jerash, Amman, Hesban,
Madaba, Nebo, Ma’in og Umm er-Rasa —
Kastron Mefaa. Af þessum stöðum hafa
merkustu verkin fundist í Madaba og Nebo,
bæði vegna fjölda verka sem þar hafa fund-
ist en listræn gæði þeirra eru einnig á háu
stigi.
BÚNINGAR
Búningamir á sýningunni eru í eigu frú
Widad Kawar, en hún býr í Amman. Hún
hefur safnað búningum og fylgihlutum
þeirra allt frá sjötta áratugnum, en fram
að því hafði enginn hirt um að gefa þessari
arfleið neinn gaum. Kawar hefur komið upp
ótrúlegu safni búninga og tengdra hluta,
sem er einstakt sinnar tegundar á öllu svæð-
inu. Einnig hefur Kawar gert sér far um
að safna munnlegum heimildum, er tengjsat
lífi þess fólks er bar slíka búninga.
Jórdanía og Palestína eru þannig sett og
sögulega samofín, að þau hafa sameiginlega
orðið fyrir áhrifum mjög ólíkra menningar-
strauma. Þetta hefur valdið því, að hin fjöl-
breytta og auðuga menningararfleið hefur
einnig mótað daglegt líf flólksins, hefðir
þess og venjur.
Einn slíkur arfur eru viðhafnarbúningar
kvennanna og ýmsir hlutir er fylgja honum,
svo sem skartgripir og höfuðskraut. Þessir
búningar eiga sér aldagamla hefða, en virð-
ast hafa varðveist í stórum dráttum nær
óbreyttir fram á þessa öld. En þeir hafa,
er liðið hefur á öldina, orðið að lúta í lægra
haldi fyrir einfaldari gerð þessara búninga
eða nútímaklæðnaði. Það eru einkum bún-
ingar hirðingja, bændafólks og þorpsbúa,
sem hér um ræðir.
Það var búningur kvennanna, sem var
skrautlegur. Hvert einasta þorp eða hirð-
ingjaættbálkur átti sinn búning, var tákn
hans, og því var úrvalið ótrúlega íjölbreytt,
þó að í grunninum væri aðeins um að ræða
skósíðan kjól með höfuðfati.
Þorpin voru samansett af mörgum stórum
og litlum fjölskyldum, sem kenndu sig
ákveðið við þorp sitt. Það olli því að kven-
búningurinn varð tákn uppruna síns og því
Kona með bárn. Hún er í búningi sem
tíðkaðist á Hebron-hæðum. Höfuðdúk-
urínn er skreyttur með útsaumi.
þjóðfélagslega mikilvægur. Þessir búningar
voru mun íburðarmeiri og skrautlegri en
klæðnaður hirðingjanna.
Til að styrkja þessar félagslegu rætur
urðu búningarnir að vera hefðbundnir og
því heldust þeir í stórum dráttum óbreyttir
í tímanna rás. En eðlilega urðu þeir fyrir
smábreytingum, einkum af völdum efna-
hagsástands og utanaðkomandi stílstrauma
einkum í ísaumuðum munstrum og skart-
gripum.
Konurnar saumuðu búningana sjálfar og
var hefðinni viðhaldið munnlega kynslóð
fram af kynslóð, en ekki með munsturbók-
um. Konan eignaðist sinn fyrsta viðhafnar-
búning við giftingu. En hún hjálpaði til við
að sauma hann ásamt móður, systrum,
frænkum og ömmunni, sem stjórnaði öllu
verkinu. Þennan búning notaði hún síðan
áfram við öll meiri háttar tækifæri á meðan
hún lifði.
Það sem skilur svæðin að í búningunum
var efnið, sem notað var, munstrin í út-
saumnum og sniðin. Munstrin í Jórdaníu
og Palestínu eru öll geómetrísk, þó að saum-
sporið sé mismunandi. Hvert svæði hafði
munstur, sem var tákn þess. Smám saman
þróuðust þau vegna utanaðkomandi áhrifa
í gegnum ferðalög, giftingar eða hreinar
eftirlíkingar.
Nöfn munstranna benda til þess að þau
séu einföldun á hlutlægu myndefni úr dag-
legu lífí fólksins eða umhverfí. Tré lífsins
er alls staðar notað en í mismunandi útgáf-
um. Onnur munstur eru fjögur egg í pönnu,
fjórar sneiðar af sápu, blómapottar, tönn
gamla mannsins, ástartréð, sólin, tunglið,
störnurnar, leiðin til Egyptalands, vínviður
o.s.frv. Þríhyrningar eru á öllum búningun-
um og áttu þeir að veija eigandann fyrir
illu auga.
Efni búninganna var viðkvæmt og við
mikla notkun slitnuðu þeir. Þar af leiðandi
hafa fáir þeirra varðveist frá því fyrir 1850.
Til eru skrifaðar heimildir ferðamanna frá
18. og fyrri hluta 19. aldar en erfitt er að
treysta áreiðanleika þeirra. Því er ekkert
hægt að fullyrða um hvernig þróun þeirra
hefur verið fram að þvi. Þó er Iíklegt að
hröðustu breytingarnar hafí verið frá 19.
öld, er ferðalög jukust.
Fullyrða má þó, að flestir búningar fram
Hluti úr Hyppolytos-mósaíkinni.
Borg - hluti úr mósaíkmynd.
Soreg, einn af velgjörðarmönnum
kirkjunnar. Hluti af mósaíkgólfi.
til ársins 1930 hafi annaðhvort verið úr
handofinni bómull, hör eða silki. Bómullar-
þræðirnir voru upprunnir frá Ghor eða Gal-
íleu. Hörþræðirnir komu frá Egyptalandi
eða Kýpur og silkiefnið frá Sýrlandi eða
Líbanon. Hörinn og bómullinn voru ofin á
staðnum og þræðirnir í útsauminn voru lit-
aðir úr litum er unnir voru úr grösum eða
skordýrum. Alún, salt og edik var sett í lit-
inn til að festa hann og gefa honum gljáa.
Er samgöngur jukust breyttust búning-
arnir. Efnin voru unnin í vélum og munst-
urbækur með evrópskum munstrum tóku
að hafa mikil áhrif.
Á síðustu öld virðist indígólituð bómull
vera yfírgnæfandi en um 1920 tók svart
bómullarefni unnið í vélum við, kallað du-
beit, og var innflutt frá Damaskus og Nabl-
us. Dubeit-efnið var notað af hirðingjum
og bændum alls staðar í Jórdaníu. Aðeins
á einum stað var annað efni notað en það
var í Man’an. í Man’an var járnbrautarstöð,
þar sem pílagrímar á leið til Mekka höfðu
viðdvöl. Pílagrímarnir frá Sýrlandi höfðu
með sér sýrlenskt silki, sem þeir seldu bæj-
arbúum til að hafa upp í ferðakostnaðinn.
Um 1960 urðu gerviefni yfírgnæfandi.
Þá má segja að þessari hefð hafí hnignað
svo mjög, að hún líði undir lok í þeirri
mynd, sem hún hafði verið. í staðinn kom
mun þægilegri klæðnaður, er var frekar
notaður sem einkennistákn araba eða sem
þjóðbúningur Jórdana. Munstrin voru vél-
saumuð og mun einfaldari. Þeir aðlöguðust
því breyttum tímum án þess að leggjast
alveg af.
Það er með ólíkindum hve flóknir og vel
unnir eldri búningamir voru, sérstaklega
ef tekið er tillit til þess hve konan hafði
mikið starf með höndum á þessum tíma.
Hún sá um allt heimilishald, aflaði matar
og vann ásamt manninum við uppskeruna.
Hún sá alveg um kvikfénaðinn, bjó til öll
áhöld til eldunar, óf teppin og vann að leir-
kerasmíð. ÖIl nákvæm handavinna, eins og
sést á útsaumi búninganna, var því unnin
í þeim litla frítíma sem gafst. En hann var
einnig tilefni til þess að hitta aðrar konur
og fá félagsskap.
Dæmi um ólíka búninga:
Skipta má búningum í Jórdaníu í tvo ólíka
stíla. Ánnars vegar frá norðurhluta landsins
en hins vegar frá mið- og suðurhlutanum.
I norðurhlutanum eru búningarnir skósíðir,
beltislausir, með þröngum ermum og víðir
í hálsinn. Utsaumur er við hálsmál, á erm-
um, við kanta og í hliðum.
í mið- og suðurhluta voru búningarnir
oft tvöfaldir að sídd. Síddinni var þá haldið
uppi með handofnu ullarbelti. Ermar voru
mjög víðar að framan og hálsmál var opið.
Fylgihlutir:
Það er mikilvægt að benda á hve skartið
við búninginn var mikilvægur hluti hans.
Það var stöðutákn og til að vekja eftirtekt
umhverfisins. Það var einnig einkaeign kon-
unnar, er henni var gefín við giftingu. Síðan
bætti hún við það eftir efnum. Skartið var
því mikilvægur varasjóður, er hún gat grip-
ið til, ef harðnaði á dalnum. Það var yfír-
leitt úr silfri, en einnig voru ýmsir náttúru-
steinar notaðir með. Það var mjög íburðar-
mikið, skreytikennt og heyrðist mikið í því.
Það var hlaðið silfurpeningum og afar
þungt. Skartið var notað um háls, fætur,
handleggi og höfuð. Einnig hafði skartið
verndargildi fyrir eigandann, en það voru
einkum vissir steinar eða einstakir hlutar
þess, sem höfðu þessi eiginleika.
Skartið sýnir mörg stíleinkenni, sem eink-
um má rekja til nágrannasvæðanna, Saudi-
Arabíu, Egyptalands og Yemen. Þetta er
vegna þess, að svo virðist sem silfursmiðirn-
ir hafi annaðhvort verið innfluttir frá þess-
um svæðum eða skartið keypt í verslunar-
miðstöðvum í Palestínu eða Sýrlandi.
Skartið, er eins og búningarnir, yfírleitt
ekki eldra en frá seinni hluta 9. aldar, en
svo virðist sem það hafí verið endurunnið
og brætt upp. En rætur þess eru ævafornar.
Niðurlag
Það er Listasafni íslands mikils virði að
fá tækifæri til að kynna íslendingum þetta
merka menningarsvæði með þessum lista-
verkum. Er óskandi að sýningin auki skiln-
ing okkar á ævafornari sögu þessa heims-
hluta um leið og hún færir hann nær okk-
ur. Heimshluta, sem við einungis þekkjum
af stríðsfréttum.
Helstu heimild-
inMichael Piccirillo, I Mosaici di Giordania, Bergamo
og Jerúsalem 1991.
Pracht und Geheimnis, Köln og Berlín 1991.
2000 árs farvepragt, Moesgárd, Danmörku, 1991.
The Art of Jordan, Treasures from an Ancient Land,
ed. Piotr Bienkowski, Merseyside 1991.
Höfundur er forstöðumaður Listasafns íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. MAl 1992 7