Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Side 6

JURA
vernig sem hitastigi líkama þeirra var farið,
þörfnuðust þær efnaskipta í miklum mæli,
þar sem þær flökkuðu langar leiðir. Martin
Lockley frá Colorado-háskólanum hefur síðan
1988 rannsakað og fundið risaspor og beinlín-
Eftir að hafa verið
ráðandi tegund á jörðinni
í 220 milljónir ára, dóu
síðustu 300 tegundir
risaeðlanna út fyrir 65
milljónum ára. Margt
bendir til að það hafí
gerst í sambandi við
náttúruhamfarir og
verður nánar farið út í
það í næstu Lesbók.
Eftir
SHARON BAGLEY
Uppgröftur: í Montana í Bandaríkjun-
um liggur heilleg, steingerð beinagrind
af ráneðlu. Með rannsókn á beinagrind-
inni má ef til vill finna svar við því,
hvernig þær veiddu.
is rakið leiðir þessara ferlíkja eftir sporum
þeirra. Leiðirnar sem þær létu að baki eru
gífurlegar vegalengdir, hundruð eða þúsund-
ir mílna. Hann hefur rakið slóð 20 feta langr-
ar eðlu frá Denver til Nýju-Mexíkó fyrir 100
milljónum ára. „Við köllum þetta hraðbraut
eðlanna," segir Lockley. Þetta getur hafa
verið árstíðabundið ferðalag, jurtaætan í leit
að grænni högum. Verið getur að þær hafi
verið að leita sömu hreiðurstöðvanna á hvetju
ári; sum hreiðrin sem Horner hefur rannsak-
að í Montana hafa verið gerð með árs millibili.
Hvers vegna lögðu eðlurnar í þessar miklu
ferðir? Líklegast til þess að leita öryggis,
öruggara varps og uppeldisstöðva. Leifar
hymdra „ceratopsiana" og breiðnefjaðra
„hadrosaura" er að finna norðan norðurheim-
skautsbaugs. Steingervingar langhálsa eðla
og tegundarinnar „Hesperones", sem líkist
fuglum, hafa fundist um 1.400 mílur norðan
kanadísku landamæranna. Þessar tegundir
hafa einnig fundist sunnar svo að tegundirn-
ar hafa verið fartegundir, farandtegundir.
„Þær hafa leitað norður vegna gróðurbló-
mans á norðlægum breiddargráðum stutt
heimskautasumarið,“ segir Brett-Surman,
„og þess að ráneðlur voru færri norður frá,
og aðeins þær sem eltu risaeðlurnar, en þær
voru ekki margar."
Megnið af eðlusteingervingum sem fundist
hafa á norðurslóðum eru ungar að ámm, sem
bendir til þess að eðlurnar hafi fundið trygg-
ari staði til að tímgast norður frá í túndr-
unni en sunnar.
Öll þessi nýja vitneskja og rannsóknir
hafa lokið upp nýrri tegund dýrheima. Eðl-
urnar eru orðnar gæludýr nú á dögum, ekki
síst risaeðlumar. Þær birtast á sjónvarps-
skermum, kvikmyndatjöldum og eftirlíkingar
af þeim eru gerðar. Róbóta-risaeðlur þramma
um, reka upp skræki og góla og slá til margra
tonna hölum, annast ungviðið og hakka í sig
grængresið. Risaeðlusýningar em mjög vin-
sælar. Fyrirtæki í Kaliforníu heldur risa-
eðlusýningar, 120 sýningar á ári, og 10
milljón áhorfendur. Eðlur em tískudýrið,
eðlusúpur, eðlumakkaróni, sokkar og
ábreiður em kenndar við þessa dýra-
tegund. Eðlufélagið hefur uppi alls-
konar uppákomur. Félag þetta var
stofnað á síðasta ári. Félagið styrkir
eðlurannsóknir og sendir tímarit
helgað eðlum frá janúar í ár. Þar
Skrúðganga eðlanna
1140 miiljónir ára réðu risaeðlur
og eðluætt Iðgum og lofum á
jörðinni. Ein ástæðan fyrir veldi
þeirra var þróunarhæfnin, þær
þróuðust á hinn fjölbreytilegasta
hátt. Þær álitu að svo myndi
haldast áfram.
SEISMOSAURUS
Stærsta risaeðlan sem vitað er um. Hún
var um 43 metra löng og vóg allt að 90
tonnum. Þessi jurtaæta fannst í Nýju-
Mexíkó og lifði fyrir 154 milljónum ára.
HERRERASAURUS
Fyrsta kunna eðlan, tæplega
þriggja metra löng, fannst í
Argentínu. Lifði fyrir um
220 milljónum ára.
Sumar eðlutegundir fengu með tíman-
um vængi og þróuðust yfir í fugla.
birtist allskonar fróðleikur um rannsóknir
eðlanna og nýjustu fréttir af framvindu eð-
lurannsókna. (Dino Times er gefið út af Dino-
saur Society. P.O. Box 171, Newton Lower
Falls, Mass. 02162.)
Styrktarmannahópur er einmitt það sem
steingervingafræðingar þarfnast. Styrktar-
félagið hefur úr einni milljón dollara að moða
og hefur samband við 55 eðlurannsóknar-
stöðvar um allan heim. Landeigendum eru
greiddir 1 þúsund doliarar fyrir graftrarleyfi
og 10 þúsund dollarar fyrir fund. Þeir borga
150 þúsund dollara fyrir hauskúpur. Einka-
söfnun eðluminja er óheppileg að því leyti,
að þar með tapast gögn, sem gætu komið
þeim að notum sem eru að reyna að gera
sér sem fyllsta mynd af tímabili eðlanna.
Baráttan um beinaleifarnar milli safnara og
eðlufræðinga er hörð. Nýlega unnu þeir síð-
astnefndu þó sigur í baráttunni um stein-
gervingana eða beinin. Eftirlitsmenn land-
verndarskrifstofunnar tóku eftir því að ein-
hver var að grafa á friðuðu landi
í Wyoming. Þetta var svissneskur
safnari, Kirby Siber, sem hafði
fengið leyfi til þess að grafa á landi
í einkaeign, en hafði óvart villst út á
friðað svæði. Hann fann unga eðlu,
eða steingerving af ungri eðlu, heillegan
gerving sem lifði fyrir um það bil 135
milljónum ára. Siber áleit að hann myndi
frá um 500 þúsund dollara fyrir stein-
gervinginn. Landverndarstofnunin sendi
strax hóp fræðimanna frá ríkisháskólanum
í Montana og þar verður steingervingurinn
varðveittur.
Jurtaæturnar Iögðu í löng ferðalög til i
220 MlLLJÓN ARA ÞRÓUNAR-
TIMI
Hvernig tókst risaeðlunum og öllu eðlu-
kyni að dreifast og verða ráðandi dýrategund
um allan hnöttinn og þola allar tegundir
veðurfars lengur en nokkur önnur dýrateg-
und, sem vitað er um? Eðlurnar koma fram
fyrir 284 milljónum ára á tímamörkum lífs
og dauða á jarðkringlunni. Þá höfðu tröl-
lauknar náttúruhamfarir valdið útþurrkun
smærri spendýra og
um 98% lagardýra.
Tvífættar kjötætur
af eðlukyni tóku
að tímgast og fylla
Skolleðlur (Allosaurus) , fremur smáv.
margar saman og réðust á margfalt sta
þungar og svifaseinar, enda jurtaætur.
BRONTOSAURUS
„Apatosaurus" vóg um 30 tonn
og mældist 25-34 metrar að
lengd. Það hafa fundist að
minnsta kosti þrjár tegundir
í Ameríku, Suður Afríku og
Evrópu. Lifði fyrir 150
milljónum ára.
DEINONYCHUS
Hættulegasta eðlan, veiddu saman fjórar í hóp. Var
1-1,5 metrar á hæð og tæplega þriggja metra löng
kjötæta. Notaði sigðlagaðar klærnar til að drepa
með fórnardýrið. Hefur fundist í vestanverðum
Bandaríkjunum. Lifði fyrir 140 milljónum ára.
TRODI
Snjallas
fugla oc
hendi 0!
var búir
Fannst I
IGUANODON
Stór jurtaæta, rúmlega 9
metra löng, vóg allt að 30
tonnum. Þróaðist í breiðnef.
Finnst í öllum álfum nema á
Suðurskautslandinu. Lifði
fyrir 144 milljónum ára.
CERATOPSIANS
Hyrnd jurtaæta allt að 8
metrum að lengd og um
9 tonn að þyngd. Mynd-
uðu hópa sem gátu talið
nokkur hundruð dýr í
Norður-Ameríku og Asíu.
Lifði fyrir 90
milljónum ára.
- ' i
TRÍAS
Nýjar kenningar um líf risaeðlanna II
„Herrar jarðarinnar“
í 220 milljónir ára
Fyrir 248 til 213 milljónum ára
Fyrir 213 til 144 milljónum ára
6