Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Síða 9

Kári og hugtak „móðurinnar“, sem fólgið var í ummáli Baugs. Hugtak „föður“
var fólgið í þvermálinu.
Hjól Tímans í sólhofinu í Konarak. Hjólið er tíu fet í þvermál og táknar eilífa
hringrás tímans. Þetta hjól virðist bein hliðstæða við Hjól Rangárhverfis.
indóevrópska hliðstæðu í fornum gögnum.
Ósennilegt er, að margir muni skilja hvern-
ig heimsmynd landnámsmanna íslands snert-
ir þá eldfornu tölvísi, sem Campbell ræðir í
hinni miklu ritgerð sinni; talsverða þekkingu
þarf til að kryfja slík efni. Hins vegar er ljóst,
að íslendingar kunnu þessi fræði langt fram
í kristni, það sýnir meðal annars lega hins
fyrsta biskupsseturs í Skálaholti; setrið var
lagt á ummál baugs Rangárhverfís; „móður-
kirkjan" var lögð á það ummál, sem kennt
var til Móður. Er ljóst, að í heiðnum sið var
um að ræða hugtak hinnar „Miklu Móður“,
sem svo er oftast nefnd í fræðiritum; í kristni
var ummálið augljóslega tengt Maríu, móður
Guðs.
J OSEPHC AMPBELL
OG ÍSLAND
Joseph Campbell er orðinn að eins konar
þjóðartákni Bandaríkjamanna í húmanistísk-
um fræðum, einatt líkt við Ralph Waldo
Emerson og Walt Whitman. Síðustu æviár
Campbells voru gerðir með honum sjónvarps-
þættir, sem náð hafa geysilegum vinsældum;
bók með texta þessara þátta hefur náð út-
breiðslu sem áður var óþekkt í Bandaríkjun-
um, átta hundruð og fjörutíu þúsund eintök
seld, ef rétt er frá greint. Er því sennilegt,
að þótt ritgerð Campbells um tölvísina og
hina „Miklu Móður" þyki nokkuð torskilin,
verði hún allnokkuð lesin, einkum í tengslum
við baráttu kvenna fyrir réttindum sínum.
Er athyglisvert að sjá ritgerðina einmitt
gefna út á þeim vettvangi.
Ekkja Campbells skrifaði mér í vetur, að
nú væri verið að gera heimildarmynd um líf
Campbells og hefði verið valin ljósmynd af
Campbell á Þingvöllum til að prýða umbúð-
irnar. Er þannig augljóst, að tengsl Camp-
bells við ísland þykja mikilvæg.
Að Campbell skuli lýsa því yfir eftir dauða
sinn, í ritgerð, sem hann sjálfur nefnir sendi-
bréf sitt til heimsins, að hinar gömlu kenning-
ar um sérstæði og frumstæði germanskrar
heiðni séu nú hrundar, er engin smáfrétt.
Campbell var þýzkumaður og velti löngum
fyrir sér germanskri goðafræði — sem honum
þótti óskiljanleg, eins og hún var að jafnaði
sett fram. Eftir að hann kynntist hinum nýju
viðhorfum hérlendis kvaðst hann um síðir
hafa fengið botn í fræðin; loks væri fundinn
grundvöllur, sem stætt væri á. Ekki er mér
kunnugt um, að Campbell hafi skrifað neitt
er þetta mál varðar í þeim bókum, er eftir
hann birtust í lifanda lífí, en hann hafði
rætt málið í fyrirlestrum og skrifað mér, að
fjórða bindi mikils verks, er nefndist „Hi-
storical Atlas of World Mythology" væri fyrir-
hugað árið 1996, og að þar mundi hin ger-
manska goðafræði öll skoðuð með hliðsjón
af RÍM. Eigi verður nú séð, hvort það verk
kemst nokkurn tíma á þrykk, en ritgerð
Campbells um hina Miklu Móður tekur að
sjálfsögðu af öll tvímæli um niðurstöður hans
í þessum efnum. Hefur það vafalaust verið
átak eigi alllítið, að segja svo skilið við flest
sem vér lærðum í æsku — og benda veröld-
inni á svo gagngera byltingu í opnu bréfi til
framtíðarinnar. Er ekki ósennilegt, að Al-
)ingis íslendinga verði jafnan getið í ritgerð-
um um forna heiðni og tölvísi héðan í frá.
Og þá mjög með öðrum hætti en hingað til.
ALDUR KÁRA
Hin bráðskemmtilega tilvitnun Campbells
í andartök manna, sem talin voru að fornu
216 M í samræmi við hina Miklu Móður og
náttúru heims, er merkilegt umhugsunar-
efni. Samkvæmt þeirri reglu, að sú tilgáta
standi, sem skýrir flest efnisatriði á einfald-
astan hátt og kemur jafnframt heim við það
sem rannsaka skal, er augljóst, að fornar
indverskar bækur styðja rækilega niðurstöð-
ur RÍM um Kára og tölu hans. En jafnframt
sýnir tilvitnunin annað: íslenzk heiðni hefur
augljóslega verið af indóevrópskum stofni
og sama hugmyndafræði varðveitzt hér og
í helztu speki Hindúa (sem einmitt er talin
indóevrópsk). Þannig má ætla, að stofnun
Alþingis á Þingvöllum og gjörvöll sú hug-
myndafræði, sem ráða má af íslenzkum gögn-
um sé mörg þúsund ára gömul. Ef ætlað er,
að Dhyanabindu-fræði Indveija, sem að
fráman er í vitnað, séu frá því um 1000 f.Kr.,
hljótum vér að hyggja, að grundvöllur þeirra,
sem erfist jafnt suður til Indlands og norður
til íslands sé mörgum öldum — sennilega
árþúsundum — eldri. Sjálfur hef ég fundið
eldri gögn um þetta en Campbell þekkti;
tölvísi Alþingis virðist hafa verið til í Dan-
mörku á fjórða árþúsundinu fyrir Krists burð.
Opnast þannig rannsóknarefni og skýringar-
möguleikar í allar áttir, þegar dæmi koma
saman.
„Móðurgyðjan Mikla“ hefur búið í Baug
hins íslenzka goðaveldis, helgasta tákni
fornrar heiðni.
Stefnuyfirlýsingar
Campbells á Ensku
Yfirlýsing Campbells um samfélag og
goðafræði Germana í heiðni er augljóslega
rituð sem afdráttarlaus og formleg niður-
staða eftir langa starfsævi. Vegna þess hve
þýbingarmikil þessi yfiriýsing er fyrir stöðu
rannsókna á hinum íslenzka menningararfi
— og vegna þess hve gjörsamlega hún sting-
ur í stúf við afstöðu heimspekideildar HÍ —
skal hún hér birt á frummálinu:
„The historical source of this concept of a
society as a mesocosmic coordinating force
attuning human life to a natural order math-
ematically structured is not to be sought for
in any of the primal Indo-European tribal
pantheons, where, as George Dumézil has
demonstrated, mytholögy and religion reflect
the tripartite structural pattern of the basic
Indo-European social hierarchy of (1) priests,
(2) warriors, and (3) producers (cattle
breeders and agriculturalists). What we here
find, in contrast, is not a mythology reflect-
ing the social order of a nomadic tribe, but
a social order reflecting the Pythagorean
concept of a mathematically structured
macrocosm. For over a century and a half,
Germanic scholarship has been arguing the
opposed claims of those who interpret Ger-
manic myth as a creation sui generis and
those who view it as significally influenced
by Hellenistic and even early Christian mod-
els. Einar Pálsson’s uncovering in ninth- and
tenth-century Iceland of the indubitable signs
of a mathematically structured Pythagorean
philosophical ground that was identical in
all essentials with that of Cosimo de’ Medi-
ci’s fifteenth-century Florentine academy
confirms the case, once and for all, of those
who — with Alfons Dopsch, Wirtschaftliche
und soziale Grundlagen der europáischen
Kulturentwicklung aus der Zeit von Caesar
bis auf Karl den Grossen (2 vols [Vienna,
1918- 20; 2d ed., 1923-24], and Franz Rolf
Schröder, Germanentum und Hellenismus
(Heidelberg, 1924), Die Parzivalfrage
(M?nchen, 1928, Altgermanische Kulturprob-
leme (Berlin, Leipzig, 1929) — had rec-
ognized that for centuries the Germans had
been profoundly in touch with and influenced
by the civilizations of Greece, Rome, and the
Near East. (sll4)
Á V í Ð
O G D R E 1 F
Undir-
máls-
matíð
að er ömurlegt að verða vitni að
því, þegar undirmáls-mat er lagt
á listaverk — öll skrif og tal
þeirra einstaklinga, sem þetta
stunda hljómar sem fjas eitt,
skilningur á stílsnilld og innra gildi verk-
anna og formsins er ekki fyrir hendi og
öll verk höfundarins eru felld að eigin
mati og lágsmekk og síðan masað um þau
atriði sem „bókmenntafræðingar“ telja að
falli að eigin pólitísku og samfélagslegu
mati, sem virðist kristallast í einhverskon-
ar sósíal-realisma. Þessi viðhorf eiga ekki
aðeins við um bókmenntafræðinga heldur
einnig um sagnfræðinga, þegar þeir vitna
í verkin, sem sögulegar heimildir. Átakan-
legt dæmi um slíka „heimildanotkun" er
að finna m.a. í kennslubók í íslandssögu,
„Uppruni nútímans", eftir Braga Guð-
mundsson og Gunnar Karlsson, bls 289,
en þar er Atómstöðin metin sem sagn-
fræðileg heimild. Þetta er því líkast að
vitnað væri í Candide (Birting) eftir Volta-
ire, sem heimild um heimspekisögu 18.
aldar.
Bókmenntaleg undirmáls-umfjöllun um
verk Halldórs Laxness veldur því að þeir
sem hana stunda, sem eru fjölmennur
aðdáendakór, draga verk höfundarins nið-
ur í eigið mat á listum og málsnilld, sem
einkennist af mati nesjamennskunnar á
bókmenntum og listum.
Þeir fáu einstaklingar sem sætta sig
ekki við skoðanir „kórsins" og innræting-
arstarf hans, eru litnir hornauga og leit-
ast er við að gera þá tortryggilega af
aðdáendahópnum og skoðanir þeirra og
skrif eru talin heldur en ekki hæpin um
íslenskar bókmenntir.
Átakanlegt dæmi um einokunaráráttu
þessara manna á verkum Halldórs Lax-
ness er „Laxness-stefna“ sem haldin var
um miðjan júní sl., og Stofnun Sigurðar
Nordals stóð að, í tilefni níræðisafmælis
Halldórs Laxness. Af skrá yfir málflytj-
endur má marka nokkra einhæfni í vali
málflytjenda og undarlegast við valið var
að á skránni var hvergi að finna þá ein-
staklinga sem hafa ítarlegast fjallað um
verk höfundarins, af mestum skilningi,
næmi og yfirgripsmikilli þekkingu á for-
sendum og tilurð verkanna. Eiríkur Jóns-
son sem er öðrum kunnugri verkum höf-
undarins og tilurð þeirra (sbr. Rætur ís-
landsklukkunnar, Bókmenntafélagið
1981). Kristján Karlsson, sem hefur m.a.
ritað krítískan formála að íslandsklukk-
unni og fjallað um verk Laxness víða í
greinum og því sem nefna má drög að
íslenskri bókmenntasögu sem birst hafa
í þeim fjölmörgu ritum sem hann hefur
annast útgáfu á. Matthías Johannessen
sem hefur flestum betur fjallað um þá
þætti í verkum Laxness sem einkennast
af ljóðrænu, sem fáum höfundum er léð.
Hafi þessum höfundum ekki verið boðið
að koma til stefnunnar sem málflytjend-
ur, þá er það meira en lítið furðulegt og
hafi þeim verið boðið og þeir hafnað boð-
inu þá ætti það að vera skiljanlegt.
Hér glittir í þá einhæfni, sem ástæða
er til að varast, nema stefnt sé að því að
setja höfundinn og verk hans á stall, sem
verður honum og verkum hans því hættu-
legri sem einfeldningsleg einsýni aðdáend-
anna magnast. Aðdáunin getur orðið
hættuleg, ekki síst þeim dáða.
SlGLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. OKTÓBER 1992 9