Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1992, Page 10
Carsten Jensen gerði garðinn frægan fyrir nokkr-
um árum með gagnrýni sinni í Politiken, en
hefur síðan starfað á öðrum blöðum og verið
ritstjóri helsta bókmenntatímaritsins í Dan-
mörku. Hann hefur tvisvar komið til íslands
„Ég segi nákvæmlega það
sama um gagnrýnina,
sem sumir rithöfundar
segja um bókmenntimar:
gagnrýni á að vera
gagnrýni. Hún á ekki að
reyna að vera
bókmenntir...“
Eftir KELD GALL
JÖRGENSEN
og kynnt hugmyndir sínar. Eftir að hafa gef-
ið út nokkur greinasöfn ákvað hann að skipta
um starf og verða rithöfundur, þó að það sé
að öllu jöfnu auðveldara fyrir rithöfund að
snúa sér að gagnrýni en öfugt. Gagnrýnand-
inn vill gjaman hugsa bókmenntimar út frá
ákveðinni formúlu eða uppskrift, eða þannig
líta menn að minnsta kosti oft á. Seint verð-
ur hinsvegar skilgreint í hveiju munurinn
nákvæmlega sé fólginn á milli þeirra, sem
skrifa skáldskap og þeirra sem skrifa um
hann. Franski spekingurinn Tzvetan Todorov
er talsmaður þeirrar skoðunar, að „bókmennt-
imar ijalli um heiminn, gagnrýnin um bæk-
umar“, en þetta stenst að sjálfsögðu ekki,
þar sem gagnrýnin íjallar einnig um heiminn
og leita á sinn hátt að sannleika og góðum
gildum. Munurinn á rithöfundi og gagnrýn-
anda er sá sami og munurinn á stjómmála-
manni og framkvæmdastjóra, þ.e.a.s. jafn
óljós.
Nú er Carsten Jensen ekki neinn venjuleg-
ur gagnrýnandi. Segja má, að hann sé fremst-
ur meðal jafningja. Ef til stæði að halda
heimsmeistarakeppni í ýkjum, ætti hann sig-
urinn vissan, því að hann hefur einstakan
hæfileika til að setja allt á oddinn og koma
auga á andstæður, mótsagnir, þversagnir,
fjarstæður. Þetta gerir stíl hans svo ferskan
og skemmtilegan, en hefur jafnframt þann
ókost, að markmiðið í skrifum hans gjaman
vill hverfa. Að lesa gagnrýni Carstens Jensen
minnir oft á að lesa skrýtlur; þeir sem hafa
prófað að lesa heilt hefti fullt af skrýtlum
vita, hvemig það skilur mann eftir með innan-
tóma tilfinningu.
Skáldsaga Carstens Jensen fékk heldur
dræmar viðtökur. Flestir gagnrýnendur vom
sammála um, að höfundurinn væri frekar
gagnrýnandi en rithöfundur. En nú hefur
hinn afkastamikli gagnrýnandi sent frá sér
eins konar minningabók, sem fjallar annars
vegar um, hvemig áhuginn á bókum kvikn-
aði hjá stráknum Carsten, og hins vegar um
gagnrýni og listir. Bókin er ekki síst áhuga-
verð vegna þess að það er mjög sjaldgæft,
að það sé fjallað á ítarlegan hátt um fóst-
bræðralagið milli lista og gagnrýni.
Fyrri hluti bókarinnar fjallar aðallega um
það, hvemig Carsten Jensen í bemsku var
illa haldinn af asma eða andarteppu og þar
af leiðandi oft kaus einvemna og að kafa í
eigin sál. Bækumar urðu helstu félagar hans:
„Með því að segja frá þessu (þ.e. asmanum)
er ég ekki að halda því fram, að maður þurfi
að hafa verið með asma sem krakki til að
verða gagnrýnandi. Þó að ég haldi að vísu,
að það sé kostur."
Þetta sjónarmið hefur augljósa hliðstæðu
í þeirri tilhneigingu fræðimanna að setja
samasemmerki milli snilligáfu og geðbilunar.
Sennilega er líka margt til í því, að sjúkdóm-
ar geti opnað fyrir manni innri heim, eins og
við vitum frá lífi Kafka, Nietzsches, Strind-
bergs óg J.P. Jacobsens, svo einhver dæmi
úr röðum rithöfunda séu tekin. Sjúkdómurinn
kennir mönnum að sviðsetja sjálfa sig og
réttlætir, að þeir kafa djúpt í eigin sál.
Af þessu leiðir engan veginn, að rithöfund-
ar séu endilega allir haldnir banvænum sjúk-
dómum, en þegar það er tilfellið, stuðlar það
gjaman að því, að listamaðurinn einblínir aið
því kraftaverki, sem felst í því, að maðurinn
andi. „Leiðin að bókmenntunum liggur í gegn-
um þunglyndið, leiðin úr þunglyndinu gegnum
bókmenntimar," segir franski rithöfundurinn
Daniéle Sallenaves.
Ekki er óalgengt, að Carsten Jensen gagn-
rýni eitt sjónarmið og skömmu síðar gagn-
stætt sjónarmið af jafn mikilli leikni. Á einum
stað setur hann út á og skopast að hugmynd-
um Freuds, en fáeinum blaðsíðum seinna vitn-
ar hann óbeint í karlinn og notar hann sem
bakhjarl, enda væri enginn vandi fyrir Carst-
en Jensen að sýna fram á, að allar niðurstöð-
ur byggi á mótsögnum. Hann hefur nefnilega
gaman af að vera ögrandi, eins og þegar
hann lýsir fyrirmyndargagnrýnandanum sem
sem „rassi með eyru“, þ.e.a.s. persónu með
hæfíleika til að hlusta og með öflugt innra
kerfi til að losa sig við úrgang.
Ég álít það vera eitt aðalvandamál gagn-
rýninnar, að enginn vill standa við eða viður-
kenna að hann sé gagnrýnandi, eins og oft
hefur komið fram í umræðum um gildi gagn-
rýninnar. Þeir eru fáir, ef þeir eru yfírleitt
til, sem taka starf sitt sem gagnrýnendur
alvarlega, en Carsten Jensen er góð undan-
tekning frá þessari reglu. Ef einhver reynir
að gagnrýna gagnrýnendur eða gagnrýni, þá
er allt í einu enginn gagnrýnandi til: ég er
ekki gagnrýnandi heldur skáld, á sama hátt
og útgáfustjórar eru rithöfundar, og skáld-
sagnahöfundar eru blaðamenn eða háskóla-
kennarar o.s.frv. Mjög fáir virðast fá sinn
sess í starfshringekjunni.
Mergurinn málsins er í rauninni sá að fínna
og skilgreina þá orðræðu, sem á skilið að
bera nafnið gagnrýni, og þar næst að taka
til umræðu og gagnrýna slíka orðræðu, sem
ekki einu sinni tekur sjálfa sig alvarlega. „I
am not what I am“, ég er ekki það sem ég lít
út fyrir að vera, segir í Óþelló hjá Shake-
speare. En seinna í sama verki segir íagó:
„I am nothing if not critical", ég er aðeins til
ef ég er gagnrýninn, sem ég get fyllilega
tekið undir. Að mínu mati er það að vera
gagnrýninn mikilvægasta afstaðan til bók-
mennta, eða jafnvel til lífsins almennt.
Það má mæta vel skilgreina þetta á þá
lund, að hlutverk gagnrýninnar sé að viðhalda
og betrumbæta dómgreindina. Og þetta er
eitthvað það mikilvægasta á 20. öld, þar sem
orðin eru okkar helsta hráefni. Gagnrýni má
finna í blöðum, tímaritum og að hluta til einn-
ig í öðrum fjölmiðlum eins og útvarpi og sjón-
varpi. Til hægðarauka hér tala ég einungis
um bókmenntagagnrýni, þó að gagnrýni nái
að sjálfsögðu einnig yfir aðrar listgreinar. í
Danmörku hefur verið algengt, og er enn,
að greina á milli ritdómara og gagnrýnanda,
milli ritdóms og gagnrýni. Ég er persónulega
ekki fylgjandi slíkri aðgreiningu, en sam-
kvæmt henni er ritdómarinn einhvers konar
miðlari verksins, þ.e.a.s. sá sem les textann
blátt áfram og kynnir hann fyrir öðrum. Rit-
dómurinn er þannig fyrstu kynni verksins og
lesandans. Gagnrýnin á aftur á móti að stað-
setja listaverkið í tíma, og á helst að rúma
þau áhrif, sem verkið hefur á önnur verk.
Þess vegna þarf gagnrýnandinn að geta horft
á verk úr ákveðinni fjarlægð, og hann verður
að geta stuðst við mat annarra eða hafnað
því. í nauðsyn fjárlægðarinnar felst jafnframt
skýringin á því, af hveiju rithöfundar séu
sjaldan góðir gagnrýnendur: „Það er sjald-
gæft, að listamaðurinn komi auga á sannleik-
ann nema í eigin lífí, og í því, sem er honum
nær. Fyrir gagniýnandann tengist listrænn
sannleikur ekki ákveðnum stað, og ekki held-
ur ákveðnu tímabili, stefnu eða bókmennta-
tegund," segir Carsten Jensen.
Ef vel gengur, tekst gagnrýnandanum að
ná hinni „áhugalausu hrifningu", sem sam-
kvæmt Kant á að vera innsta eðli allrar fagur-
fræðilegrar nautnar. Ef þetta tekst, skiptir
það minna máli, hvaða áhrif gagnrýnandinn
hefur á list samtímans, sem hann að sjálf-
sögðu kemst ekki hjá að móta, ef hann er
sterkur persónuleiki.
Nú eru mjög fáir gagnrýnendur, bæði í
Danmörku og á Islandi, þannig að skrif Carst-
ens Jensen hafa mikla sérstöðu. Dönsk gagn-
rýni og sérstaklega dönsk bókmenntagagn-
lýni, á í vök að veijast. Ég held, að það stafí
af því, að þegar menn í kringum 1980 ætl-
uðu að gefast upp við marxistísku bókmennta-
gagnrýnina, sem var allsráðandi á 8. áratugn-
um, áttu þeir á hættu að fara út í öfgar. Á
8. áratugnum var listin háð skilyrðum gagn-
rýninnar. Listin átti að vera hugmyndafræði-
lega hrein í samræmi við þjóðfélagsgreiningu
marxismans, og gagnrýnin tók því nær ein-
göngu mið af etískum eða siðfræðilegum sjón-
armiðum. Á 9. áratugnum hefur þetta snúist
við, og menn hafa skrifað gagnrýni háða
skilyrðum listarinnar, því nær eingöngu út
frá fagurfræðilegum sjónarmiðum. í báðum
tilvikum fer víxlverkunin að sjálfsögðu for-
görðum, vegna þess að hugsun og skynjun
eru taldar ósamrýmanlegar andstæður. Á 8.
áratugnum gerði maður í gagnrýninni ekki
mun á stefnuskrá stjórnmálaflokks og skáld-
sögu, eins og Ijóðskáldið Seren Ulrik Thoms-
en hefur komist að orði, og það mætti bæta
því við, að í gagnrýni 9. áratugarins sjái
maður ekki mun á blekkingu eða mælsku-
fræði og list.
Tilhneiging manna til að leggja áherslu á
fagurfræðilega gagnrýni má greinilega Sjá í
blöðunum, sem kjósa helst að fá skáldin sjálf
til að gagnrýna hvort annað. Með þeim rök-
um, líklega, að skáldin hljóti að geta gagn-
rýnt verkin frá fyrstu hendi. Að mínu mati
er vandamálið eins og fyrr segir, að skáldin
vanti nauðsynlega fjarlægð, kunnáttu og
löngun, og að geta þeirra hljóti að vera öll
önnur en krafist er af gagnrýnandanum.
Bókmenntir rúma alltaf bæði fagurfræðileg-
an, etískan, þjóðfélagslegan og heimspekileg-
an þátt. I blöðum og tímaritum, þar sem
skáldin eru fengin til að skrifa gagnrýni, er
litið burt frá þremur af þessum þáttum, og
einn er látinn sitja í fyrirrúmi.
Þá erum við aftur komin að því, sem ég
minntist á í upphafi: hvað er gagnrýni og
hvað á hún að vera? Hver er orðræða gagnrýn-
innar? Margir rithöfundar taka af gömlum
vana við og við gagnrýnendur algjörlega í
gegn, og þeir skýra gjaman mál sitt þannig,
að bókmenntimar eigi að fá að vera það sem
þær em, það þurfí ekki að útleggja þær og
þær megi aldrei láta bugast af öðrum sjónar-
miðum. E.t.v. er það einmitt misskilningur
þessara rithöfunda, að þeir halda, að það
hafi einhvem tíma verið til það fyrirbæri eða
sá texti, sem væri svo sjáltsagður, eða svo
saklaus, að hann gæti hafnað öllu því, sem
lægi fyrir utan textann sem slíkan. Að sjálf-
sögðu er ekki til sá listamaður, sem hvflir
algjörlega í sjálfum sér, eða er sjálfum sér
svo nægur, að hann þurfi ekki á gagnrýni
að halda eða að vera opinn fyrir gagnrýni.
Sem sagt er það fyrst og fremst gamall
ávani sumra rithöfunda að fara við og við í
herferð gegn gagnrýnendum. En kannski er
það líka, og það skiptir okkur meira máli,
að gagnrýnin stendur sig ekki í stykkinu í
mótleik sínum við bókmenntimar, eins og
reyndar líka gildir um bókmenntimar við og
við. Ég segi nákvæmlega það sama um gagn-
rýnina, sem sumir rithöfundar segja um bók-
menntimar: gagnrýni á að vera gagnrýni.
Hún á ekki að reyna að vera bókmenntir, af
þeirri einföldu ástæðu, að hún á í hættu að
verða að bókmenntum, og hættir þar af leið-
andi að vera gagnrýni. List og gagnrýni em
andstæður. Fyrir gagnrýnandann er það jafn
mikilvægt að skrifa gagnrýni, eins og það
er fyrir rithöfundinn að skrifa bókmenntir.
Viðfangsefni gagnrýnandans er vissulega
bókmenntimar, en hann setur skrif sín hvorki
yfir, undir né við hliðina á þeim — heldur
beitir hann þeim gegn bókmenntunum. Hann
er ekki auglýsandi og ekki heldur þjónn rithöf-
10