Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1992, Blaðsíða 3

H tEl ® []
TKPáW
0 @ @ [ul [ííl 61E S111 ® Q] ® 111
Otgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aöalstræti 6. Sími 691100.
Forsídan
„Kona við spilaborð", málverk
eftir Finn Jónsson frá 1925.
Þessi magnaða og margbrotna
mynd varð eftir úti í Þýzka-
landi, þegar Finnur fiuttist heim
til íslands og enginn vissi fyrr
en löngu síðar, að frægur safn-
ari hafði keypt hana og síðar
gefið Listasafni Yale-háskólans
í Bandaríkjunum, þar sem hún
er nú.
100 ár
Á morgun á Finnur Jónsson aldarafmæli og er elztur
íslenzkra listamanna. Af því tilefni lítur blaðamaður
Lesbókar yfir feril hans, einkum Þýzkalandsárin, en á
því tímabili varð hann fyrstur íslendinga til að sýna
kúbfskar og raunar alveg abstrakt myndir, sem þá
heyrðu undir framúrstefnu.
Jörmundur
Ingi er einn þeirra, sem tekið hafa trú forfeðranna og
blóta Óðin og Þór. Á bak við það er ákveðin trúarheim-
speki, sem hann útskýrir í viðtali við Þorra Jóhannsson.
Keflavíkur hefur verið skráð að hluta, 1. bindi er kom-
ið út. Hér er gripið niður í bókina, sem Bjami Guðmars-
son, sagnfræðingur hefur skrifað og segir þar frá Sig-
þrúði Jónsdóttur, sem bjó þar og eignaðist mörg böm
á 20 ára tímabili, og svo því hvemig hún var flæmd
þaðan af yfirvöldum.
EINAR BENEDIKTSSON
I Dísarhöll
(Queen’s Hall í Lundúnum)
Bumba er knúð og bogi dreginn,
blásinn er lúður og málmgjöll slegin.
Svo glatt er leikið af gripfímum drengjum
sem gneistar kveikist af fiðlunnar þvengjum.
Og hljómgeislinn titrar, án Ijóss og án litar,
ljómar upp andann, sálina hitar
og brotnar í bijóstsins strengjum.
Allt hneigir og rís fyrir stjórnanda stafsins,
sem straumunum vísar til samradda hafsins,
sem hastar á unn þess, sem hljómrótið magnar,
sem hrærir hvern brunn þess til róms eða þagnar.
Hann vaggast í liðum með Iist og með sniði
og leikur hvern atburð á tónanna sviði,
svo augað með eyranu fagnar. —
— / básúnum stynur nú stormsins andi
og stórgígjan drynur sem brimfall á sandi.
I trumbu er bylur með hríðum og hviðum,
'í hörpunni spil af vantaniðum.
Og hljómarnir kasta sér fastar og fastar
í faðma saman sem bylgjur rastar,
er sveiflast í sogandi iðum. —
— Svo kyrrir og hægir í sömu svipan,
og sjóina lægir nú tónsprotans skipan.
Loftsvanir flýja með líðandi kvaki
frá lagargný — með storminn á baki.
En strengur er hrærður og bumbur bærðar,
sem bára kveði sig sjálf til værðar,
og andvarinn andvörp taki.-
Ég kætist. En þrá ég ber þó í barmi
svo beizka og háa, rétt eins og ég harmi.
Ég baða minn hug af sora og syndum
við söngvanna flug yfir skýja tindum.
Og þó er sem kvíði og þraut mér svíði
og þorsti svo sár um hjartað Iíði
við teyg hvern af tónanna lindum.
— Því veldur mér trega tónanna slagur,
sem töfrar og dregur og er svo fagur?
Ég veit það og finn, hvers sál mín saknar.
Söngvanna minning af gleymsku raknar.
Ómur af lögum og brot úr brögum,
bergmál frá ævinnar liðnu dögum,
af hljómgrunni hugans vaknar.
Samt fagna ég. — Pípari, fannstu til mæði?
Fiðlari, gríp þú í minnisins þræði!
Strengdu þá hátt og strjúk, svo að hljómi,
stilltu þá lágt, svo að grunntónar ómi.
Lát hækka og stríkka, lát hreinsast og prýkka,
því hvað má sjónina dýpka og víkka
sem hljóðbjarmans huliðsljómi?
Lát hljóma, — svo þrái ég horfnar stundir,
svo hjartað slái og taki undir
og trega ég fmni í taugum og æðum
af týndri minning og glötuðum kvæðum,
svo hrífist ég með — og hefjist í geði.
Mín hæsta sorg og mín æðsta gleði,
þær hittast í söngvanna hæðum.
Einar Benediktsson fæddist á Héðinshöfða á Tjörnesi 1864 og lézt í Herdísarvík 1940. Hann nam lögfræði, var ritstjórí
og skáld og beitti sér fyrir nýtingu ísl. auðlinda. Rabbgrein Hannesar Péturssonar hér að neðan fjallar um Ijóð Einars,
I Dísarhöll.
„Tónanna slagur“
J.S. Welhaven (d. 1873) var eitt
af höfuðskáldum Norðmanna
á 19. öld. Fyrir nærri því fjór-
um áratugum eignaðist ég rit-
safn hans, þijú væn bindi.
Skólabróðir minn í Iteykjavík,
Magnús Þórðarson, síðar
framkvæmdastjóri, færði mér
þau að gjöf í vináttuskyni. í þá daga áttum
við oft tal saman.
Nú er Magnús Þórðarson allur. Hann var
fjölvís maður og ritfær í bezta lagi. Stundum
í seinni tíð birtust pistlar eftir hann hér á
þessum stað í Lesbók Morgunblaðsins.
í ritsafni Welhavens kynntist ég meðal
annars kvæði sem heitir Symphoni. Skáldið
tók það upp í bók sem var gefin út árið
1860. Ég les aldrei þetta kvæði svo, að mér
komi ekki í hug annað og yngra kvæði, /
DísarhöII eftir Einar Benediktsson, frum-
prentað 1904. Verkin eru eðlisskyld að sjálf-
sögðu, vegna þess að í þeim báðum er ort
um symfóníska tónlist, en varla getur samt
verið að hending ein ráði því hve tiltekin
atriði eru þar keimlík innbyrðis. Jafnvel
bergmála sumar línur í kvæði Einars línur
í kvæði Welhavens. Upphafið til að mynda:
„Bumba er knúð og bogi dreginn" — „Brus-
ende Toner af Tuber og Strenge". Og fyrstu
fjórar línur 5. erindis í kvæði Einar^ eru
sem frjálsleg endursögn á fyrra helmingi
4. erindis í kvæði Welhavens. Ennfremur
er niðurlag beggja kvæðanna af einni rót,
að hljómamir lyfti sál manns í hæðir: „Mín
hæsta sorg og mín æðsta gleði/, þær hittast
í söngvanna hæðum“ — „ ... nu, i Fuldend-
elsens lysende Dragt,/ Længselens Syn er
af Toner oprundet".
Kvæði Welhavens er fimm erindi, átta
línur hvert. í Dísarhöll er lengra, átta er-
indi, hvert sjö línur, og hljóðfall þeirra nokk-
uð annað. Hins vegar er kveðandin í Symph-
oni mjög lík því sem víða getur að finna í
skáldskap Einars Benediktssonar, en það
er annað mái.
Ég neita því ekki, að mér finnst sem
Einar hafi í kvæði sínu samið tilbrigði við
stef, eins og það nefnist í tónlist, lagt út
af Symphoni Welhavens. Ef til vill kunni
hann það kvæði utan að í stærstu dráttum,
geymdi það innra með, sér, eða þá hann
hafði gripið í að snara því á íslenzku. Þessu
getur að líkindum enginn svarað. Eitt er
víst, að Einar Benediktsson orti kvæði um
hljómlist sem hefur verið margrómað og var
vissulega mjög nýstárlegt hér á landi. Það
er einnig víðfeðmara, dýpra og sjónrænna
en kvæði hins norska meistara. Öðrum skal
látin eftir nánari samanburðarfræði. En
vitna má þó til orða Steingríms J. Þorsteins-
sonar í rækilegu æviágripi Einars (1952),
að varla nokkurt íslenzkt ljóðskáld hafi áður
„lýst hljómlist og áhrifum hennar á sig nema
Matthías Jochumsson í Söngtöfrum". Og
einn ritdómarinn skrifaði fjálglega á sínum
tíma, að í kvæðinu lýsi skáldið „áhrifum
tónanna á mannssálina, og svo snilldarvel
með jafntorvelt efni farið, að vér efumst
um að E.B. hafi ort öllu betra kvæði yfir-
leitt. Og ekki munum vér eftir nokkru kvæði
á íslenzkri tungu um þetta yrkisefni, er lík-
ist því eða komist í námunda við það“.
Valgerður Benediktsson, kona Einars,
segir í endurminningum sínum (1942), að
kvæðið í Dísarhöll hafi sprottið af því, að
þau hjónin fóru á hljómleika í Queens Hall
í Lundúnum og heyrðu þá m.a. forleik 3.
þáttar Lohengrins eftir Wagner. Svo er að
skilja sem það verk yrði tilefni kvæðisins.
„Einar hafði aldrei heyrt þessa óperu fyrr
og varð stórlega hrifinn." Og hún bætir
við: „Lýsingin á flutningi tónverksins í heild
og tónum mismunandi hljóðfæra í upphafi
kvæðisins er í rauninni enn merkilegri, þeg-
ar þess er gætt, að Einar hafði fremur litla
menn'tun í tónlist yfirleitt, þar var hann
fremur þiggjandi en veitandi, en smekkur
hans var engu að síður furðu óbrigðull."
Vera kann að einhver fróður lesandi velti
vöngum yfir „tónum mismunandi hljóð-
færa“, en út í það skal ekki farið.
Forleikur Wagners að 3. þætti Lohengrins
er stuttur (tekur um hálfa fjórðu mínútu í
flutningi). Hann er bæði tignarlegur og
hljómmikill, en í Dísarhöll leiðir samt ekki
hug manns mikið að honum, þannig að
kvæðið lýsi „flutningi tónverksins í heild“.
Erindi Einars benda óneitanlega til sym-
fónískrar hljómlistar sem er yfirgripsmeiri
en þetta fræga „Vorspiel“, benda til tónlist-
ar sem er skyld þeirri er Welhaven hafði í
huga þegar hann orti Symphoni, hver sem
hún nú annars var. Tilefni þess að Einar
orti / DísarhöII getur jafnt fyrir það verið,
að hann heyrði forleik Wagners fluttan í
Lundúnum. Tilefni er annað en djúp undir-
rót.
Þótt hið fræga hljómlistarkvæði Einars
Benediktssonar sé ef til vill ekki jafn frum-
legt, innst inni, og ýmsir virðast halda, var
það mjög nýtt hér á landi þegar það birtist
fyrst, eins og áður sagði. Raunar hefur lítið
ryk fallið á það síðan, þrátt fyrir allt og
allt. Og þetta er áreiðanlega fyrsta íslenzka
kvæðið sem ort hefur verið til lofs og dýrð-
ar symfóníugarginu. Ég man svo langt, að
öll æðri tónlist, hvers eðlis sem hún var,
kallaðist í munni flestra garg, symfóníug-
arg. Og þau óhljóð þráði maður og elskaði.
Sú árátta hefur lítið lagázt með aldrinum.
Symfóníugargið á íslandi hófst eiginlega
þegar Ríkisútvarpið var stofnað árið 1930,
góðu heilli, sá ómetanlegi „háskóli heimil-
anna“. Fáum stofnunum á maður jafn margt
að þakka sem þessu útvarpi; þó er sífellt
verið að skamma það, stundum með réttu,
en oft af óviti. Mætti ýmsilegt um það allt
segja.
I Dísarhöll birtist í einu Reykjavíkurblað-
anna liðlega aldarfjórðungi áður en Ríkisút-
varpið byrjaði að húðstrýkja þjóðina með
útlendri hljóðfæratónlist. Og svo enn betur
skiljist hve kvæðið var snemma á ferð, má
nefna að fyrsta hljómsveit á íslandi, Hljóm-
sveit Reykjavíkur, var stofnuð 1921.
Þótt skrýtið sé, hefur mér virzt að sumir
sem forsmá symfóníugargið lesi þetta kvæði
Einars Benediktssonar með hinni mestu
velþóknun, eins og þeir finni ekki að þar
er Iofsungið það sem þeir í raun fyrirlíta.
Vegir lesandans eru órannsakanlegir.
Oft heyrist rætt um tæknibyltingu sem
móti nú allt líf íslendinga. En fleiri bylting-
ar hafa rótað upp í þjóðlífinu gamla. Ein
hin göfugasta þeirra er tónlistarbyltingin.
Hún hófst hér á fyrri hluta 19. aldar og
stendur enn! I Dísarhöll er frægasti vitnis-
burður þess í ljóðagerð þjóðarinnar, að hin
mikla tónlist heimsins hafi náð eyrum ís-
lenzks manns.
HANNES pétursson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. NÓVEMBER 1992 3