Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1992, Blaðsíða 6

Á100 ára afmæli
Finns Jónssonar
i.
Síðastliðið vor efndi Listasafn íslands til sýningar
á þeirri umfangsmiklu listaverkagjöf sem safninu
barst á sínum tíma frá Finni Jónssyni og konu
hans, Guðnýju Elísdóttur. Þar gaf að líta gott
yfírlit yfír lífsverk listamannsins, allt frá hinum
Aldursforseti íslenzkra
listamanna, FINNUR
JÓNSSON, verður 100
áraámorgun, 15.
nóvember. Af því tilefni
er litið yfir feril Finns og
sérstöðu hans í sögu
íslenzkrar myndlistar á
öldinni.
fágætu og verðmætu framúrstefnuverkum
frá Þýzkalandi, sem áratugum saman hafa
hangið uppi á heimili Finns og Guðnýjar
á Kvisthaganum, til ýmissa síðari tíma
verka. Lesbókin birti forsíðumynd af þessu
tilefni, en rétt þótti að bíða með umfjöllun
um Finn þar til á aldarafmælinu. Þegar
ég átti samtal við hann í Lesbók 1980,
var sjónin mjög farin að gefa sig, en eitt-
hvað hélt hann áfram að vinna að list sinni
framyfir nírætt og má segja að myndlistar-
ferill hans hafi þá spannað 70 ár.
Það var orðið langt dagsverk og afrek
út af fyrir sig, að Finni tókst lengst af
að sjá sér farborða með myndlistinni einni
saman. En þegar frá líður verður hans lík-
lega hvorki minnst vegna þess, né heldur
vegna langlífis, heldur fyrir það forvitni-
legasta sem eftir hann liggur, nefnilega
expressjónískar og kúbískar framúrstefnu-
myndir frá árunum eftir 1920. Sú tilraun,
svo merkileg sem hún er, var þó of snemma
á ferðinni til að verða annað en einangrað
fyrirbæri í íslenzkri myndlist á miðjum
þriðja áratugnum. Þessar myndir Finns
orsökuðu örlítinn urg hér í Morgunblaðinu,
sem gleymdist fljótt og þær höfðu ekki
áhrif á þá fáu myndlistarmenn sem hér
störfuðu þá.
Menn voru vanir landslagshefð braut-
ryðjendanna og auk þess vantaði alveg
inní samhengið þá stefnu, sem nefnd hefur
verið „analytískur" eða sundurgreinandi
expressjónismi; dálítið svipað því sem Jón
Stefánsson málaði. Það var þessvegna
engin von til þess að listunnendur í Reykja-
vík kynnu að meta og meðtaka „Örlagaten-
ing“ Finns og aðrar álíka framandlegar
myndír, sem áttu enga samsvörun í hinni
sýnilegu náttúru og gátu ekki heldur tal-
izt' frásagnarlegar. Þær voru afgreiddar
sem „tízka“ eða jafnvel „óþjóðlegar", rétt
eins og hægt væri að benda á einhveija
þjóðlega myndlist, ellegar myndlist óháða
tízku. Tízka og tíðarandi ráða því meðal
annars, hvað ofaná verður í myndlist á
hveijum tíma ásamt þjóðfélagslegu
ástandi. Sumir fræðimenn á myndlistar-
sviðinu nefna gjarnan stéttaátök sem for-
sendu fyrir því þegar myndlist breytir um
kúrs og það er út af fýrir sig rétt, að þau
voru ekki byijuð hér að ráði árið 1925.
Fyrst og fremst er þetta þó kommúnistísk
söguskoðun, sem ég held að sé alveg frá-
leit í þessu sambandi. Síðar á öldinni hafa
orðið ýmsar sviptingar og nýjar fram-
úrstefnur fest sig í sessi án þess að nein
sýnileg stéttaátök standi þar að baki.
2.
Yfirlitssýningin á verkum Finns í Lista-
safni íslands 1976 og sýningin á því sem
hann ánafnaði safninu nú í vor, leiddu í
ljós að í beztu verkum sínum fyrr og síðar
er Finnur svipmikill málari; verk hans vitna
um ríka skapsmuni. Hann markaði gjaman
formin með sterkum útlínum og þegar það
er gert, verður áherzlan mjög á sjálfa
teikninguna. Það er bæði gömul aðferð
og ný; Kjarval beitti henni mikið þegar
hann vann með fígúrur, einnig Jón Engil-
berts og Gunnlaugur Scheving. Aðrir svo
sem Ásgrímur og Jón Stefánsson beittu
þessu bragði lítið eða ekki. Hjá nútíðarmál-
urum ber minna á útlínuteikningunni; þó
er hún enn við líði, t.d. hjá Sigurði Þóri,
Kjartani Guðjónssyni og Sveini Bjömssyni.
Verk Finns virðast alltaf hafa verið
meira eða minna undir merki expressjónis-
mans, sem hann kynntist ungur úti í
Þýzkalandi. Málverkin bera sterk höfunda-
reinkenni og vitna um staðgóða skólun.
Olíuliturinn virðist hafa hentað markmið-
um málarans miklu betur en vatnslitir, svo
sem berlega kom í ljós á sýningunni í
vor. Sú sýning var þörf til að minna sam-
tímann og ekki þá sízt ungu kynslóðina á
myndlist Finns, sem kannski hefur ekki
verið nægilega hátt lof haldið á móti ýmsu
öðm. Þótt hinn móderníski þráður slitnaði
þegar kaldur veraleiki lífsbaráttunnar tók
við hjá Finni, stendur óhaggað að hann
varð fyrstur hérlendra manna til að vinna
á árabili undir merki framsækins módern-
isma; þar á meðal bæði teikningar og
málverk .sem era alveg abstrakt.
• 3.
Finnur fæddist á Strýtu í Hamarsfirði
15. nóvember, 1892. Jón faðir hans féll
frá fyrir aldur fram, en Ólöf móðir hans
varð háöldruð. Börnin voru sex og Finnur
var yngstur þeirra. Einn af bræðrum Finns
var Ríkarður myndhöggvari og það virðist
hafa verið meðfædd tilhneiging til list-
rænnar iðju hjá þeim bræðrum; utanað-
komandi örvun eða áhrifum var naumast
til að dreifa. Ríkarður fór kornungur að
móta myndir í tálgustein, en Finnur, sem
kveðst hafa haft mesta ímugust á mynd-
skurði, lét sér aftur á móti detta í hug
að verða málari, þótt ekkert hefði hann í
höndunum til þess. Hann var hinsvegar
ekki gamall þegar hann fór að handleika
byssu og var það jöfnum höndum að hann
veiddi físk og skaut fugl. Hann þótti góð-
ur jámsmiður; lærði það af föður sínum
og var liðtækur að gera við vélar. Og. 18
ára gamall átti hann orðið hlut í báti. En
þrá til annarra og meiri ævintýra kom í
veg fyrir að sjósókn í Streitisröstinni yrði
hlutskipti Finns til frambúðar
Kannski var sú ævintýraþrá í blóðinu.
í samtali hér í Lesbók fyrir 12 árum sagði
Finnur frá langafa sínum, sem var enskur
og hét Richard Long. Hann var ungur að
áram í siglingum og varð fangi sjóræn-
Örlagateningurínn, 1925. Myndin prýðir forsíðu bókarinnar um Finn, sem AB
gaf út, og hún mun vera þekktust hér af myndunum, sem Finnur málaði úti í
Þýzkalandi.
Uppstilling með blóm, 1922.
Kompósisjón, 1924.
ingja eftir að þeir tóku skipið. Eftir að
skip sjóræningjanna fórst við Jótland, var
drengnum komið fyrir hjá dönskum kaup-
manni, sem átti verzlun á Eskifirði. Þang-
að var Richard Long komið; þar festi hann
rætur og eru margir af honum komnir,
þar á meðal Strýtubræður.
4.
Sumarið 1912 stóð Finnur á tvítugu.
Þá losnaði um þau bönd sem bundu hann
við heimahagana. Hann hélt vestur á bóg-
inn, eða „suður“, vann við brúarsmíði á
Eystri Rangá um sumarið, en um haustið
innritaðist hann í Iðnskólann og nam gull-
smíði. Smávegis tilsögn í ensku og dönsku
hafði hann áður hlotið. Sjö árum síðar,
sumarið 1919, var Finnur kominn utan til
Kaupmannahafnar og vann þá við gull-
smíði hjá Michelsen, sem var hvorki meira
né minna en „Kongelig Hof-juveIerer“.
í greinum um Finn, eða viðtölum, kem-
ur hvergi fram hvernig áhugi hans á mynd-
list kviknaði, né heldur að hann hafi feng-
izt við einhveijar frumraunir fyrir þennan
tíma. Aðeins nefnir Finnur í samtaíi við
Indriða G. Þorsteinsson, að hann hafi á
unglingsárum rissað myndir í svell.