Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1993, Blaðsíða 2

Útsýni frá Borg á Mýrum, bæ Sknllagríms og Egils. Höggmynd Asmundar Sveinssonar næst á myndinni, en fjær sést
til Borgarness og Hafnarfjalis.
EGLA A SÆNSKU
Fyrir rúmum sextíu árum skrifaði Frans G.
Bengtsson neðanmálsgrein í Svenska Dagblad-
et. Greinin nefndist „Egils saga“, var skrifuð
af mikilli vígagleði og erindið að tæta sundur
Egluþýðingu Per Wieselgrens málfræðings, sem
Lesendur nú á dögum
eiga líklega bágt með að
koma auga á það
mikilfenglegaforntröll
sem Egill er. Öllu heldur
mætti segja um Egil að
hann væri víðskyggn
maður, nokkuð hneigður
til þunglyndis, innrætið
vafasamt og væri hann í
aðra röndina Dylan
Thomas en í hina
Cornelis Yreeswijk.
Eftir LARS
LÖNNROTH
þá var nýkomin út. Ritdómurinn birtist svo
enn í ritgerðasafninu Silversköldarna árið
eftir.
Bengtsson hélt því fram að Wieselgren
hefði gert sig sekan um ofbeldisverk. Hann
hefði snúið Eglu, einu snilldarverki íslenskra
fornbókmennta, á alltof hversdagslegt mál.
Bengtsson og aðrir bókmenntamenn af sömu
kynslóð töldu nefnilega sjálfsagt að ættar-
sögu þessa frá þrettándu öld, sem heitin var
eftir höfuðskáldi víkinga, ætti að þýða forn-
lega. Annars fengi hið mikilfenglega efni
ekki að njóta sín.
í augum Bengtssons var Egill Skalla-
grímsson ,jötunn, sonur jarðar", „vitur, þö-
gull og ævagamall eins og fjöllin og hafið;
það er sem hann eigi ennþá innangengt í
Niflheim, eigi ennþá afturkvæmt til strand-
arinnar þar sem Askur og Embla fæddust
upp, í heiminn eins og hann var áður en
guðirnir fæddust.“ Málinu á kvæðum Egils,
sem sagan geymir, lýsir Bengtsson þannig:
„Orðin þung og mettuð, svo þrungin merk-
ingu að við munum aldrei eftir leika ...
sveipuð þögn aftan úr öldum.“ Stílinn kveð-
ur hann „karlmannlegan, stillilegan og Ijós-
an“. Wieselgren geri hins vegar úr honum
„óðamála þynnku, hrærigraut, og ekki snef-
ill eftir af eiginleikum frumtextans."
Gagnrýni Bengtssons var reyndar æði
óréttlát. En hann gaf tóninn og eftir þessu
fóru menn áratugum saman. Menntaður al-
menningur á þessum árum tók það í sig að
Wieselgren væri kjáni og klaufabárður, en
það var hann fráleitt. Hann var kannski
ekki jafnnæmnur á ljóðstíl og Frans G.
Bengtsson. En hann var klárlega mun betur
að sér um stíl og mál íslendingasagna.
Meðal annars var honum ljóst, að upp-
runalega málið á sögunum var komið úr
munnlegri frásögn og samtímalesendum
hafði alls ekki þótt það fomlegt, öllu heldur
hversdagslegt. Knappt og hlutlaust, en hátíð-
legt aðeins á stöku stað; víða kaldhæðnis-
legt, stundum mergjað, og gat orðið fárán-
legt. Söguhetjan sjálf, Egill Skallagrímsson,
var að vísu frægur af skáldskap, en menn
hentu líka gaman að honum. Þetta var víga-
maður og vandræðamaður úr heiðnum sið
og heiðinn siður var sem betur fór liðinn
undir lok. Söguritarinn hefur tæpast haft
fyrir sér þann jötuneflda jarðarson, sem
Bengtsson gerir sér í hugarlund. En vert
kann að vera að minna á þetta nú þegar
Egils saga er að koma út í enn nýrri þýð-
ingu. Sú er eftir Karl G. Johansson í Gauta-
borg, en þar áður höfðu Hjalmar Alving og
Áke Ohlmarks þýtt söguna. Allar þessar
þýðingar eru reyndar sama marki brenndar
og þýðing Wieselgrens, eru sem sagt hvers-
dagslegar. En að vísu hafa síðari þýðendurn-
ir farið varlegar í sakirnar.
Lesendur nú á dögum eiga líklega bágt
með að koma auga á það mikilfenglega forn-
tröll sem Egill er. Öllu heldur mætti segja
um Egil að hann væri víðskyggn maður,
nokkuð hneigður -til þunglyndis, innrætið
vafasamt, og væri hann í aðra röndina Dyl-
an Thomas en í hina Cornelis Vreeswijk.
Samkvæmt sögunni fylgir skáldgáfunni
heiftarleg ofbeldishneigð sem komin er úr
föðurættinni og bitnar miskunnarlaust á
nærstöddum, einkum þegar skáldið er drukk-
ið. Reyndar fjallar sagan mjög um það er
vandamenn hans, sem flestir eru stilltari en
hann þótt ekki séu þeir jafn hæfileikamiklir,
reyna að fá hann til að taka sönsum og láta
af ofbeldisverkum. Og tekst þetta sjaldnast.
Sagnaritarinn er heillaður af Agli og virðist
stundum dá hann sér þvert um geð, en ósjald-
an er hann samt háðskur. Sagan er rakin
allt frá því Egill var lítið vandræðabarn og
þar til hann er orðinn úrillur ættarhöfðingi
og deyr svo í hárri elli og mikið gengur á
þau ár sem líða þar á milli. Frans G. Bengts-
son sýndi Agli næstum trúarlega lotningu.
En hennar verður ekki vart í sögunni og hún
á ekki heldur að menga þýðingarnar.
Egils saga er raunar aðeins að hluta
ævisaga þess torræða skálds sem léð henni
nafnið. Hún fjallar um heila ætt manna sem
flytjast frá Noregi til íslands um upphaf
víkingaaldar, upp úr eijum við norska kon-
ungsvaldið, og hefjast til einhverra mestu
forráða á sínum nýju slóðum. Nokkrir þeirra
eru gæddir skáldgáfu eins og Egill, enda
eru þeir ófrýnilegir, ofbeldishneigðir og illir
viðskiptis svo af ber. Þeir ættmenn sem
ekki geta hnoðað saman vísu eru hins vegar
öllum mönnum fríðari, göfuglyndari og skap-
stilltari. Sáttfúsir og samningaliprir og eru
jafnan búnir til að bæta fyrir brot skálda
og vandræðamanna. Stöðug átök standa
milli þessara tveggja manntegunda í ætt-
inni. Úr þeim átökum sprettur spennan í
sögunni og af þeim hljótast margar undar-
legar og ósjaldan spaugilegar málaflækjur.
Ýmsir fræðimenn hafa reynt að færa
sönnur á það að Egla sé verk sjálfs Snorra
Sturlusonar, sem víst var mikill höfðingi og
samdi sannanlega Snorra-Eddu og Heims-
kringlu. Illt er að neita því að þessi tilgáta
á við ýmislegt að styðjast. Til dæmis má
nefna háðskan stíl og líka lýsingarnar á við-
skiptum skáldanna við norska konungsvald-
ið. Þær eru mjög svipaðar í Eglu og Heims-
kringlu. Þar að auki er kunnugt, að Snorri
var skyldur Agli í móðurætt og þaðan hefur
hann trúlega haft skáldgáfuna (enda þótt
hún jafnaðist ekki á við gáfu Egils).
Ég er þó á sama máli og Wieselgren um
þetta efni og tel að ýmissa hluta vegna sé
best að fara varlega í ályktunum. Hvað sem
öðru líður má rekja Islendingasögur til einn-
ar og sömu munnlegu frásagnárhefðar, sem
á þrettándu öld varð fyrir áhrifum erlendrar
söguritunar og tók þá ýmsum breytingum.
Sá gagnrýni og „hlutlægi" sögumaður sem
rekur okkur Egils sögu er næsta líkur þeim
er segja hinar Islendingasögurnar. Persónur
höfunda gera hreinlega aldrei vart við sig í
lausamálstextunum. Hins vegar eru þær
mjög á kreiki í kvæðunum. Það lærða torf
sem liggur eftir Snorra á lítið skylt við
hljómmikinn skáldskap Egils, sem flóir af
svipmiklum myndum úr goðsagnaheimi ása-
trúarmanna.
Wiselgren leitaðist við að snúa Egils sögu
á nútímamál, alþýðlegt tuttugustu aldar
mál, og forða henni við rómantísku fomyrða-
hröngli (göticism* *) frá nítjándu öld. Af þeirri
viðleitni verður ljóst að hann var á undan
sínum tíma. Víst var stílnæmi hans ekki
óskeikult. Stöku sinnum sló út í fyrir honum
og hversdagsmálið varð að flatneskju. Til
dæmis lætur Wieselgren Egil einu sinni kom-
ast þannig að orði um keppinaut sinn í skáld-
skap, mann sem hann helst vildi mega drepa:
„Jo, det var mig en rackare" („Ja, þetta er
nú meiri þorparinn"). En þetta ætti tvímæla-
laust betur heima í strákabók frá því fyrir
stríð. Hefur tilsvarið farið í taugarnar á
Bengtsson, því hann nefnir það í ritdómi
sínum. Þó hefði mátt gera enn verr og þýða
það á fyrnsku, til að mynda: „Armast mánde
han vara bland man“. „Den elándige usling-
en“ segir Hjálmar Alving, þegar hann kem-
ur að þessu, en Áke Ohlmarks „den uslaste
av karlar". Karl G. Johansson lætur Egil
hins vegar hrópa upp yfir sig: „Den arme
mannen“! („Aumingja maðurinn!“), og
kannski á að lesa úr því hæðnislega með-
aumkun, en þetta er gersamlega villandi.
Það sem Egill á við heitir á nútímamáli
„Den förbannade fáhunden!" („Bölvuð
skepnan!“) eða eitthvað nálægt þvi. Mér er
óskiijanlegt, að mönnum skuli enn finnast
svona erfitt að sýna skáldið í réttu ljósi. í
sögunni er hann ruddamenni, um það er
ekkert að villast. Lifir enn í glæðum virðing-
ar fyrir hinni rómantísku hefð?
í meginatriðum er verk Johanssons þó vel
heppnað (annað mál er að þær tvær bækur
Heimskringlu, sem hann hafði áður lok'ið að
þýða, eru ennþá betri). Hann hvarflar sjald-
an langt frá frumtextanum, skilar honum á
góðu, alþýðlegu nútímamáli, lausu við útfl-
úr. Fróðlegar neðanmálsgreinar fylgja öllu
sem kynni að standa í byijendum. Kveðskap-
inn, sem felldur er inn í söguna, birtir Jo-
hansson bæði á sænsku og íslensku. Les-
andinn getur þá skoðað hina flóknu brag-
króka á frummálinu og þýðandinn kemst
hjá því að snúa þeim á sænsku. (En það
hefur verið reynt og leitt til hræðilegra örk-
umla, einkum í þýðingum Ohlmarks.)
Sá vandi sem hér er við að glíma felst
einkum í því að Egill Skallagrímsson er af-
skaplega sérstakt skáld. Hann nýtur sín
best í óbrotnum, taktföstum bragarháttum.
Þar fær hið kröftuga myndmál, sem hann
vinnur úr goðsögunum, að spretta án þess
að því séu takmörk sett. Þýðingarmáti Jo-
hanssons hentar prýðilega kveðskap Snorra
og annarra miðlungsskálda. En hann dugir
því miður ekki til að gera bestu kvæðum
Egils skil. Tii dæmis má taka það stórbrotna
erindi sem endar Sonatorrek, kvæðið fræga
sem Egill orti eftir syni sína. Svona lítur
fyrriparturinn út í þýðingu Johanssons:
Nuár de hárt: (Nú er mér torvelt.
Odensováns Tveggja bága
systerstár njörva nift
pá det smala náset. á nesi stendur.)
Þetta kann að vera rétt mál, en orðin
fara ekki beinlínis á flug, og mér er til efs
að lesendur skilji myndina, jafnvel þótt þeir
séu fræddir á því neðanmáls að „Odens ován“
sé Femisúlfur og systir hans banagyðjan
Hel. Þá tókst Hjalmar Alving hönduglegar
að útmála hrollvekjuna. Hann þýddi frjáls-
legar en hélt þó bragarhættinum:
Mitt slut ár nára.
Ute pá náset
stár Ulvens
bleka syster.
Lausamálinu skilar Johansson hins vegar
að mestu prýðilega og skýringamar eru
ágætar. Mér finnst sjálfsagt að hvetja hann
til að þýða fleiri sögur. Slíkar nýþýðingar
eru nauðsynlegar, því eldri þýðingarnar em
orðnar erfiðar aflestrar. Þar stendur bæði
mál og menning í veginum. Og höfuðástæð-
an er sú, að íslenskar fornbókmenntir em
ekki lengur kenndar í skólum. Þrátt lyrir
þetta ætti hinn félagslega vanþroska snill-
ingur Egill Skallagrímsson enn að geta unn-
ið hugi nýrra lesenda, ekkert síður en hann
heillaði Frans G. Bengtsson forðum, að
ónefndum miðaldamönnum á íslandi.
ÁsgeirÁsgeirsson þýddi úr Svenska Dagbladet.
* „GBticism11 cr haft um hrcyfingar scm risið liafa
endrum og eins gegnum tíðina en allar vísa til fom-
aldarmenningar Norðurlanda eða kannski ætti held-
ur að scgja norrænnar fornfrægðar. Því rómantísk
söguskoðun einkennir þær allar.
2