Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1993, Blaðsíða 7

inhugmyndir Stéttarinnar miklu. Þessa
'óríu Njálu.
Geómetrisk
form Stéttar-
innar miklu
árið 1268. Öll
þessi form
höfðu í sér
fólgnar leynd-
ar merkingar.
Stéttin sem
heild er ein
allsherjar
launsögn —
allegóría —
sem felur í sér
höfuðskepn-
ur, áttavísan,
samsvörun
manns og
heims, tíma
og rúm, líf og
dauða, upphaf
og endi ver-
aldar.
og Njálu er einmitt sú sem búast hefði mátt
við — ef íslendingar þekktu ríkjandi hug-
myndir 13. aldar á Bretlandseyjum. Mætti
raunar orða þetta svo, að Baksvið Njálu
1969 hafi sagt fyrir hvað Bretar myndu finna
í Westminster Abbey 1991.
HOF OGTEMPLUM
Til að skýra það sem hann finnur í West-
minster Abbey greinir Foster frá upphaflegri
merkingu latneska orðsins templum (hof).
Merkir orðið í öndverðu það svæði himins
sem prestar notuðu til spásagna. Síðar fær
orðið merkingu hins jarðneska helgistaðar
sem helgaður var guðum og merkti jarðneska
endurspeglun helgra staða á himni (s. 151).
Ekki hefði verið unnt að fá heppilegri útskýr-
ingu á samsvörun „gólfa“ Rangárhverfís og
Westminster Abbey. Það var einmitt þetta,
sem fannst að baki Eglu og Njálu: baugar
Mýra, Þingvalla og Rangárhverfís 'endur-
spegluðu staði á himni samkvæmt ráðning-
unni. Án þess að þekkja hinar íslenzku lausn-
ir lýsir Foster þarna beinlínis hvernig á því
stendur að unnt er að bera saman heims-
mynd Eglu, Njálu og Westminster Abbey.
Miklar rannsóknir verða væntanlega gerð-
ar á öllum þessum samsvörunum þegar fram
líða stundir. En einu má slá föstu nú þegar:
krýningarkirkja Breta, Westminster Ábbey,
verður héðan í frá helgidómur íslendinga
eigi síður en Breta. Og Þingvellir verða óhjá-
kvæmileg viðmiðun brezkrar sögu. Hug-
myndafræðileg forsenda Stéttarinnar miklu
er hugtak miðjunnar, sem hér gat að líta að
Alþingi hinu forna.
Höfundurerfræðimaðurog hefurskrifað Rætur
íslenzkra menningar.
RANNSOKN I R A I SLANDI
Umsjón: Sigurður H. Richter
Hofminjar
íða á íslandi er að finna fornleifar sem taldar
eru frá heiðni. Um 300 heiðin kuml hafa fund-
ist og fjölmargar fomar tóftir em sagðar
hafa verið hof eða hörgar. Rannsóknir á meint-
um hofminjum vom í öndvegi á fyrstu áratug-
Rannsóknir á
„hoftóftinni“ svonefndu
í landi Hofsstaða í
Mývatnssveit hafa
varpað ljósi á fyrstu aldir
íslandssögunnar.
Eftir ADOLF
FRIÐRIKSSON
um fornleifarannsókna hér á landi. Forvígis-
menn Hins íslenzka fomleifafélags grófu í
nokkrar tóftir sem báru þau einkenni er
þeir helst töldu vísa til heiðins helgihalds.
Með vísun í frásagnir í íslendinga sögum
var talið að hof hafi verið aflangt hús með
veislusal og afhýsi fyrir goðin á stalli við
annan enda hússins.
Uppgröfturinn á hofs-
STÖÐUM 1908
Merkasta og umfangsmesta rannsókn á
hofminjum á íslandi var gerð af Daniel Bruun
og Finni Jónssyni á Hofsstöðum í Mývatns-
sveit sumarið 1908. Á Hofsstöðum er að fínna
afar stóra tóft sem samkvæmt munnmælum
hafði til forna verið hof. Bruun og Finnur
grófu upp úr allri tóftinni og fundu stóran
skála með afhýsi við norðurenda. Sunnan við
tóftina kom í ljós hola með hringlaga hlöðnum
torfvegg. Holan var full af ösku og brenndum
beinum. Töldu þeir hana vera ruslaholu en
skálann veislusal og afhýsið goðastúku. Fáir
fomgripir komu í ljós við rannsóknina, en það
voru einkum brýni, naglar og vaðsteinar.
Niðurstaða Bmuns og Finns var að hér væru
fundnar vel varðveittar leifar hofs frá tímum
heiðni. Árangur rannsóknanna var birtur í
ýmsum vísindaritum og á mörgum tungumál-
um.
Lengi var Hofsstaðatóftin talin vera helsta
dæmi um hof frá víkingatíma í umræðu og
yfirlitsritum um þau efni.
HOF EÐABÆR?
Um miðja þessa öld bentu fræðimenn á
að meintar hofminjar væru keimlíkar venju-
legum híbýlatóftum á norðurslóðum og komu
fram efasemdir um gildi munnmæla sem
heimilda um eðli fornleifa. Fyrir um 25 árum
var gerð ýtarleg rannsókn á rituðum heimild-
um um gerð hofa og varð Ijóst að afar fátt
er vitað um það efni. Jafnframt var árangur
rannsókna á hofminjum dreginn í efa þar sem
túlkun á eðli minjanna byggði helst á munn-
mælum og örnefnum fremur en fornleifa-
fræðilegum gögnum er tóku af tvímæli. Þrátt
fyrir vaxandi efasemdir um hinar meintu
Þrvívíddarteikning af hoftóftinni. Hún sýnir lögun og ástand tóftarinnar fyrir
uppgröftinn 1992. Hlutföll og helstu einkenni tóftarinnar eru í góðu samræmi
við mælingar úr fyrri rannsóknum.
Ljósmynd frá uppgreftinum 1992. Myndin sýnir afstöðu könnunarskurðarins sem
grafinn var þvert yfir tóftina. Skurðurinn var 22 metra langur og 1 metra breið-
ur. í baksýn er Hofsstaðabærinn.
Myndin sýnir jarðlagaskipan yfir vest-
urvegg tóftarinnar. Gjóskulög eru
merkt með rauðum skífum. Neðsta skíf-
an liggur í þunnu og Ijósu lagi sem er
talið vera frá 1104 og/eða 1158.
hofminjar hefur Hofsstaðatóftin enn verið
talin geta hafa verið leifar af hofi. Því til
stuðnings hefur verið bent á að tóftin er afar
stór, um 45 metrar að lengd. Jafnframt hefur
sú tilgáta komið fram að hola við suðurgafl
tóftarinnar kynni að hafa verið stór suðuhola
þar sem eldað var fyrir blótgesti. Helstu ann-
markar á þessari kenningu eru þeir að aldur
tóftarinnar er ekki þekktur og kynni hún því
allt eins að hafa verið frá kristni. Þá hafa
engir forngripir fundist eða önnur ummerki
er benda til helgiathafna.
NÝJAR RANNSÓKNIR
Sumurin 1991 og 1992 hófst aftur rann-
sókn á tóftinni á Hofsstöðum. Markmið henn-
ar var að kanna aldur tóftarinnar og leita
vísbéndinga um til hverra hluta húsið hafði
verið notað. Grafinn var 22 metra langur og
1 metra breiður skurður þversum yfír nyrðri
hluta tóftarinnar. Náði skurðurinn niður í
óhreyfðan jarðveg.
Við rannsóknina komu greinilega fram
ummerki eftir uppgröftinn 1908. Fáir fom-
gripir fundust og voru það einkum brýni,
hnífar og skeifa sem komu úr hreyfðum jarð-
lögum frá fyrri uppgrefti. Þessir gripir benda
ekki til heiðinna helgiathafna en eru algengir
fundir í venjulegum híbýlum manna frá öllum
tímum. Rannsóknir á aldri tóftarinnar skiluðu
góðum árangri. Við athugun á gjóskulögum
komu í ljós vel varðveitt Iög yfir tóftinni, í
veggjum og undir mannvistarlögum. Er nú
talið að tóftin sé af húsi sem hafi verið í
notkun á 10.-11. öld. Hin svonefnda landn-
ámssgjóska er í vegghleðslurh en yfir tóftinni
hafa fundist slitrur af gjóskulagi sem talið
er vera frá 1104/1158.
Niðurstöður rannsóknarinnar benda til að
hin meinta hoftóft kunni allt eins að hafa
verið af óvenjustórum bæ sem var í byggð
a.m.k. á 10. og 11. öld.
ÓVÆNT UPPGÖTVUN
Að lokum skal getið óvæntrar uppgötvunar
á síðustu dögum rannsóknarinnar sumarið
1992. Könnunarskurðurinn sem grafínn hafði
verið var látinn ná vel út fyrir tóftina til að
kanna afstöðu hennar við óhreyfð jarðlög
utan hennar. Vestast í könnunarskurðinum,
um 6 metrum vestan og utan við tóftina,
komu í ljós áður óþekktar mannvistarleifar.
Við uppgröft var komið niður á fornan torf-
vegg og lágu þykk mannvistarlög að honum.
Við athugun á jarðlagaskipan kom í ljós að
þessar minjar eru eldri en stóra tóftin. Hér
má ætla að sé fundin önnur bygging en ekk-
ert verður sagt um hlutverk hennar án um-
fangsmeiri rannsókna.
Auk Adolfs Friðrikssonar störfuðu við rannsóknina:
Christopher Pine fornleifafræðingur, Garðar Guð-
mundsson fornvistfræðingur, Gavin Lucas fornleifa-
fræðingur, Guðmundur Jónsson fomleifafræðinemi,
Dr. Ken Thomas fornvistfræðingur, Magnús Sigur-
geirsson jarðfræðingur, Mjöll Snæsdóttir fornleifa-
fræðingur og Orri Vésteinsson fornleifafræðingur.
Rannsóknin var styrkt af Vísindasjóði, Fornleifafræði-
stofnun Lundúnaháskóla, British Council, V. Gordon
Childe and Margary Bequest Fund, Náttúruvemdar-
ráði, Verkefnasjóði námsmanna.
Höfundur er fornleifafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. MAI1993 7