Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1993, Blaðsíða 8

Fallið er meginviðfangsefni hjá höfundum grísku harmleikjanna. Myndin er úr
nútíma uppfærslu á einum þeirra, Antígónu eftir Sófókles í leikhúsinu í Bremen
1967. Stór og ógnvekjandi andlitsgríma, sem tekur yfir allan bakgrunninn, er
táknmynd fyrir örlögin.
einlæga og ósvikna væntumþykju í bijósti
hinnar þriðju dóttur sinnar.
Óþelló skortir líka mannþekkingu. Hann
skynjar ekki þorparann í gervi fágaðs borg-
arbúa, þekkir ekki mannætur borgarinnar.
Jagó sýnist opinskár og hreinskilinn en er
snákur undir ytra borðinu, holdi klædd ill-
girnin. Skeyti hans hæfa af því að hann
dylst og þau valda ómælanlegu böli.
Gísli Súrsson er að upplagi drenglyndur
maður og hógvær, hygginn og gætinn.
Hann fellur að nokkru leyti vegna laus-
mælgi konu sinnar, ógætni hennar í orðum
og er hún þó hin ágætasta kona, fómfús
og trölltrygg. Gísla vantar raunar að nokkru
leyti nákvæmni og gerhygli, skortir samt
frekar stjömu en dómgreind, er fremur
óheppinn en mjög ófullkominn. Örlög hans
og óhamingja verða alltaf yfírsterkari varúð
hans og góðum eiginleikum. Örlagahyggja
er rík í Gísla sögu Súrssonar.
Njála er dýrasti gimsteinninn í bók-
menntum okkar að fomu og nýju. Hún er
meistaraverk, stórkostlegt listaverk i bygg-
ingu höfundar, innsýn hans og hugsun, í
samræmi orða, setninga, máls og stíls, í
forlaga, lögmála- og siðgæðasýn höfundar.
Hver atburðurinn rekur annan í látlausum
keðjuverkunum athafnanna. Ný hefnd
skapar nýja hefnd.
Njála er auðug að mannlýsingum. Aðal-
kvenpersónur hennar em svipmiklar, stór-
brotnar og ólíkum eiginleikum búnar. Þær
em allar skapstórar. Á hefndartímum þró-
ast reiði þeirra í hatur, heift í hefndar-
þorsta, hefndarhugur í framkvæmd. Þær
drepa allar, láta allar drepa.
Illmenni Njálu em hvert öðm ólík. Hrapp-
ur virðist helst höggva í garð velgerðar-
manna sinna. Hann er hugaður. Það er eins
og hann fyrirlíti dauðann. Hann hefur inn-
sýn í sjálfan sig, sér, hvemig hann er.
Mörður er vísvitandi bölvaldur en dylst
í vinargervi. Hann er blauður en af gáfum
sínum verður hann sterkur og lifír alla óvini
sína. Af djúpskyggni sinni er hann stórvirk-
ur í eyðingu mannslífa. En hann ann konu
sinni „sem augum í höfði sér“.
Hin harmræna höfuðpersóna Brennu-
Njáls sögu er að sjálfsögðu Njáll sjálfur.
Hann er kynntur þannig, þá er hann kemur
inn í söguna: „Hann var lögmaður svo mik-
ill, að enginn fannst hans jafningi, vitur
var hann og forspár, heilráður og góðgjam,
og varð allt að ráði, það er hann réði mönn-
um, hógvær og drenglyndur, langsýnn og
langminnugur, hann leysti hvérs manns
vandræði, er á hans fund kom.“
En hvað segja verk Njáls? Öll mikilvæg-
ustu ráð hans koma fyrir ekki og ráðlegg-
ingar hans gagnast ekki ráðþiggjendum
hans, þegar til lengdar lætur. Þeir farast
allir í eldi mannlegra samskipta. Segja má,
að ferill Njáls sýni magnleysi mannsins
gagnvart örlögunum, máttleysi góðvilja
gagnvart illvilja, ástar gagnvart hatri, getu-
leysi vitsmuna gagnvart heimsku, vanmátt-
ar dómgreindar gagnvart því óræða, tak-
mörkunar framsýni gagnvart því ókomna.
Jóhann Siguijónsson, skáld, virðist hafa
skilið Njál á annan hátt. Hann lætur Mörð
í leikriti sínu Merði Valgarðssyni segja um
Njál óvin sinn á þessa leið: „Hann ann
engu nema sínum eigin vilja.“ Það hefur
verið sagt, að það sé að hluta til hægt að
átta sig á mönnum með því að heyra hvað
andstæðingar þeirra segja um þá á bak.
Hamlet Danaprins í leikriti Shakespe-
ares. Að hika er sama og tapa og fall
Hamlets er sígilt dæmi fall vegna hiks
á stundu þegar snarræði er þörf. Skarp-
héðinn féll líka í Njálsbrennu vegna
þess að hann hikaði þegar Kári fann
útgönguleið.
Mörður virðist þarna skoða Njál sem eigin-
gjarnan og ráðríkan ofríkismann. Hvemig
er ofríkismaðurinn? H.C. Branner (1903-
1966), hinn þekkti danski rithöfundur, hef-
ur sagt, að hann skorti ábyrgðartilfínningu
gagnvart öðrum, vanti virðingu á þeim sem
fijálsum og sjálfstæðum verum en líti á
aðra á meðvitaðan eða ómeðvitaðan hátt
sem tæki síns eigin vilja. Innst inni sé ofrí-
kismaðurinn óöruggur um sig, hann skorti
sjálfstraust.
Hvernig er Njáll? Þegar hann hefur feng-
ið sonum sínum kvonfang, heldur hann
þeim eftir sem áður heima í föðurhúsum
og kemur þeim ekki til þess sjálfstæðis og
þroska, að þeir megi losa sig undan áhrifa-
valdi hans og ráða ráðum sínum sjálfír.
Hann stjórnar að nokkru leyti Gunnari vini
sínum með ráðum. Hvað gera ráðleggingar
ráðþiggjanda? Þegar til frambúðar er litið
hamla þær honum, draga úr sjálfstrausti
hans og öryggiskennd og stöðva andlegan
vöxt hans og viðgang. Oscar Wilde sagði
á sinn eftirminnilega og þversagnarkennda
hátt: „Það er alltaf heimskulegt að gefa
ráðleggingar en það er algerlega banvænt
að gefa góðar ráðleggingar." Það er ekki
með öllu fjarstæða, þegar sagt er um Njál,
að hann verði um það er lýkur banvænn á
óbeinan hátt öllum þeim, sem standa honum
nærri, vini sínum, launsyni, fóstursyni, son-
um sínum þremur, dóttursyni, eiginkonu
sinni og sér sjálfum.
„Misvitur er Njáll" segir Hallgerður. Það
má segja, að Njáll sé ráðríkur, ekki hollur
öðrum, sjálfselskur, komi ekki öðrum til
þroska, gáfaður, ekki nógu vitur. Nomimar
í Macbeð kveða: „Ljótt ér fagurt og fagurt
Ijótt, flögrum í sudda, þoku og nótt.“
Spyija má: Hvers vegna verður fólki star-
sýnt á fallið? Hvers vegna heilla harmleikir
fólk? Svala þeir dulinni árásarhvöt, ómeðvit-
aðri grimmdarnautn í undirvitundinni? Full-
Fall fyrir freistingum holdsins. Picasso túlkar það hér með pennateikningu, sem
byggir á efni úr Lysiströtu eftir Aristofanes.
nægja þeir dulinni sjálfspíningarhvöt, ómeð-
vitaðri þjáningamautn í manneðlinu? Veita
þeir framræslu, hreinsun tilfínninganna?
Koma þeir til móts við skilningsþrá manns-
ins?
Eru þeir sannasti lífsspegillinn? Er mörg
breyting að hluta til harmleikur? Er fallið
mesti prófsteinninn á manninn? Sjáum við
manninn rísa hæst, fara fram úr sjálfum
sér á hinum mikla fundi hans og örlag-
anna? Veitir hann lífí sínu aukið gildi og
tilgang, þegar hann mætir örlögum sínum?
Er lífíð áhrifamest, þegar maðurinn býr sig
til fallsins, kostar hug sinn að herða og
verða?
Hvers vegna veita harmleikir fólki list-
ræna nautn og unun, þegar það horfír á
eða les þá?
Breski blaðamaðurinn og rithöfundurinn
C.E. Montague (1867-1928) hefur leitast
við að svara þeirri spurningu á þá leið, sem
hér á eftir verður stuttlega greint frá.
Þegar fólk horfír á eða les sígilda harm-
leiki hlotnast því náin kynni við djúpsæjan
og mikinn höfund, lífsýn hans og sköpunar-
mátt. Hann lætur fólki í té trúnað sinn,
játningu og mannskyggni, fólk kemst í
snertingu við hamslausa lífskrafta, sem
beitt er til hins ýtrasta. Það upplifír heitar
tilfínningar og óbeislaðar ástríður hinnar
harmrænu persónu, en jafnframt verður
það vitni að því, að í lífsýn hennar kemur
fram blindur blettur, dómgreindarskekkja,
örlagaglufa í skynsemi hennar. Vitið er
borið ofurliði. Ásamt með öndverðum að-
stæðum verður sú örlagaglufa henni að
falli. Harmleikir hafa djúp áhrif á fólk,
framkalla snögga upptendrun og birtu í
huga þess. Jafnvel fínnst fólki, sem það
fæðist inn í heim, sem sé undursamlegri
en sá, sem það hefur áður þekkt, heim, þar
sem ótímabær aldurtili, vonsvikin ást og
yfírskyggt líf veitir huganum aðgang að
innstu hjartarótum lífsins. Það sér mikil-
fenglegt og stórfellt afrek höfundarins,
skáldlega sköpun hans, völundarsmíð hans
í þeirri listrænu hugkvæmni, aðhæfíngu og
því samræmi, sem hann hefur á valdi sínu.
Þá er höfundurinn ígrundar dýpstu þætti
mannlegrar reynslu, vekur hann í btjósti
fólks skilning og yndi, dýpkar, víkkar og
hrífur huga þess. Þrátt fyrir hina hrapalegu
og hörmulegu atburði, sem eiga sér stað í
harmleikjum hafa þeir ekki þrúgandi og
lamandi áhrif á fólk, heldur veita því list-
ræna nautn og framkalla aðdáun þess.
Harmleikir sýna sálarmikilleika hinnar
harmrænu persónu, sem lendir í árekstri,
bíður ósigur, kastar sér á glæ og fellur án
þess að rísa upp aftur. Fólk sér í hármleikj-
um eyðslu og sóun kraftanna en verður sér
jafnframt meðvitandi um hversu miklir
möguleikar mannsins eru. Mennskur maður
kann að vera vansæll og ógnvekjandi en í
harmleikjum er hann ekki lítilmótlegur eða
auvirðilegur. Hlutskipti hans kann að vera
hörmulegt, átakanlegt en er þó ekki lítils-
háttar. Og harmleikir hafa ekki þrúgandi
eða lamandi áhrif á fólk heldur veita því
listræna nautn og vekja aðdáun þess.
Dýpsta kennd þess verður unaðssemd. Ef
grannt er skoðað kunna þeir að veita fólki
von um aukinn þroska, þróaða vitsmuni
með manninum á ókominni tíð mannfólkinu
til handa. En í ljósi þess skorts, sem er á
þekkingu á eðli lífsins, mega það heita orð
að sönnu, sem Ámi Pálsson, prófessor,
sagði: „Lífíð er hyldjúpur ótæmandi leynd-
ardómur.“ Forngríski heimspekingurinn
Xenophanes, uppi á 6. og 5. öld f. Kr.,
sagði: „Því að allt er vefur, einungis vefur,
sem ofínn er úr tilgátum." Þau orð halda
enn gildi sínu.
William Shakespeare leggur þessi orð í
munn Wolsey kardinála í leikritinu Hinriki
áttunda: „Þessi er staða mannsins: 1 dag
handleikur hann ljúft vonarlauf. Á morgun
blómstrar hann og ber rauð virðingartákn
þétt utan á sér. Þriðja daginn kemur frost,
og þegar hann heldur, hinn góði, lipri mað-
ur, að virðing hans fari vaxandi, þá bítur
frostið rót hans, og hann fellur eins og
ég.“ „Hann fellur eins og Lucifer og vonar
aldrei meir.“
En hvað sem líður þessum hugleiðingum
greinir hin harmræna sýn aðeins hluta af
lífínu og hinar harmrænu persónur eru
aðeins brot og ekki stórt af mönnunum.
Sr. Matthías víkur að því í þessu erindi:
„Miðlungsmenn á miðum úti viðra voða
veðurspáir; en hærra hlær hugur hetju, er
til himins stefnir.“ Og á öðrum stað segir
hann: „Mörgum glapræði varð að guð-
fræði."
Heimildir:
Brennu-Njáls saga. Einar Ói. Sveinsson gaf út. Hið
íslenska fomritafélag 1954.
C.E. Montague: A Writer’s Notes on his Trade,
165-182, Delights of Tragedy. A Pelican Book 1952.
Höfundur er læknir og býr á Akureyri.