Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1993, Síða 9

Rasmus Rask og
Ebenezer Henderson
áranum 1813-15 dvöldust tveir erlendir menn
á Islandi, sem báðir, hvor á sinn hátt, höfðu
mikla þýðingu fyrir íslenskt menningarlíf. Á
ég þar við skoska prestinn Ebenezer Hender-
son og danska málfræðinginn Rasmus Kristján
Þeir Henderson og Rask
kvöddu ísland og fóru
þaðan alfamir hvor með
sínu skipinu í september
1815. Þá hafði Rask lagt
drög að stjórnarmyndun
Hins íslenska
bókmenntafélags, sem
stofnað var árið eftir, en
Henderson hafði tekið
þátt í stofnfundi Hins
íslenska Biblíufélags
sumarið 1815.
Eftir FELIX
ÓLAFSSON
Rask, tungumálasnillinginn, sem lærði ís-
lensku á stúdentsárum sínum og samdi rit
um íslenska málfræði án þess að hafa
nokkru sinni komið til íslands. Hann náði
að kynna sér ein 50 tungumál á stuttri
ævi, en hann lést í Kaupmannahöfn 14.
nóvember 1832 aðeins 45 ára gamall.
Þeir munu hafa kynnst nokkuð snemma,
Henderson og Rask, en um nána vináttu
var aldrei að ræða. Til þess voru þeir of
ólíkir, annar bam upplýsingastefnunnar og
fq'álslyndur í trúarskoðunum, en hinn ein-
lægur kristinn maður. Engu að síður höfðu
þeir sameiginleg áhugamál, og báðir notuðu
gáfur sínar óspart í þágu íslensku þjóðarinn-
ar á þeim árum, er þess var einna mest þörf.
Þeir voru á svipuðum aldri, Henderson
þó þremur árum eldri. Hann fæddist 17.
nóvember 1784 en hinn 22. nóvember 1787.
Rask hóf nám við háskólann í Kaupmanna-
höfn haustið 1807, en það haust gerðu Bret-
ar árás á borgina, og það var einmitt sá
atburður, sem olli því, að Henderson hvarf
þaðan og settist að í Svíþjóð ásamt starfs-
bróður sínum. Þannig fóru þeir á mis þá,
Rask og Henderson. Það átti eftir að koma
oftar fyrir, en oft lágu leiðir þeirra líka
saman.
Þegar Rask innritaðist í háskólann tvítug-
ur að aldri, var hann orðinn ótrúlega vel
að sér^ í íslenskri málfræði og fornaldar-
sögu. í menntaskóla hlaut hann til dæmis
gamalt eintak af Heimskringlu í verðlaun
fyrir frammistöðu sína og sjálfstæðar rann-
sóknir á þessu sviði. Við háskólann urðu
ungir íslendingar bestu vinir hans, og má
þar fremsta telja þá Áma Helgason, Bjama
Þorsteinsson, Grím Jónsson, Bjama Thorar-
ensen, Hallgrím Scheving og — nokkm síð-
ar — Finn Magnússon. Ami Helgason var
sá fyrsti meðal stúdentanna, sem Rask
tengdist raunverulegum vináttuböndum, en
einmitt þá var Árni að gagnrýna af miklum
eldmóði útgáfu íslenska Nýja testamentisins
1807. Rask var honum innilega sammála.
Kartöflur Til Að Gera
SérDagamun
Haft er fyrir satt, að Rask hafi átt mjög
erfitt uppdráttar við háskólann vegna fá-
tæktar, og hafa íslensku stúdentarnir þá
væntanlega átt létt með að skilja aðstöðu
hans. Ástandið í borginni var líka í aum-
asta lagi eftir aðgerðir Breta. Sagt er, að
Rask hafí sjaldan haft efni á að kaupa sér
heitan mat, en stundum fór hann út eftir
myrkur og keypti sér máltíð í kjallara fyrir
5 skildinga. Þegar vinir hans komu til hans,
Rasmus Kristján Rask (1787-1832), að-
alhvatamaður að stofnun Hins íslenzka
bókmenntafélags og fyrsti forseti hafn-
ardeildar þess. Víðkunnur málfræðing-
ur og prófessor í þeirri grein við Há-
skólann í Kaupmannahöfn. Hafði af-
burða hæfileika til tungumálanáms og
m.a. lærði hann og hafði fullkomið vald
á íslenzkri tungu.
Ebenezer Henderson. Ferðabók hans
frá árunum 1814 og 1815 er með merk-
ustu heimildum um íslenzkt þjóðlíf á
fyrriparti 19. aldar.
og hann vildi bjóða þeim eitthvað að borða,
fór hann út og sótti heitar kartöflur, sem
hann bar á borð fyrir vini sína með dálitlu
salti. En hann kryddaði þessa einföldu mál-
tíð með fjörugri og skemmtilegri samræðu.
Hann var iðinn, sat við allan daginn og
mikið af nóttunni, vanalega til klukkan þrjú.
Þegar Rask hélt til íslands sumarið 1813,
var Henderson kominn aftur til Hafnar, og
var hann þá önnum kafinn við að ganga frá
íslensku biblíuútgáfunni. Ekki er ólíklegt,
að þeir Rask hafi einmitt kynnst frostavetur-
inn 1812-13. En Rask hafði mestu ótrú á
biblíuútgáfunni, vegna þess að sama manni
hafði aftur verið falið að endurskoða is-
lenska textann. Það gerðist að vísu á meðan
Henderson var enn í Svíþjóð. 19. mars 1812,
fimm mánuðum áður en Henderson fékk
konungsleyfí til þess að hverfa aftur til
Danmerkur, skrifaði Rask eftirfarandi orð
í bréfi til velgjörðarmanns síns, Jóhanns von
Búlows: „... Thorkelin, som sig selv og den
islandske literatur til evig spot og skændsel
og Island til ubodelig skade, har besörget
det islandske Nytestamente udgivet pá
andres bekostning, hvorom Deres Eksell-
ence máske har hort noget af Lærde Tid-
ende, han skal nu ogsá udgive Det gamle
Testamente. Arendt sagde om ham, at han
rettede det ny imedens han spiste til mid-
dag.“
Að Íslenskan Bráðum Muni
ÚtAfDeyja...“
Rask kom til íslands í byijun ágústmán-
aðar 1813. Hann fór þá fljótlega til fundar
við vin sinn, sr. Árna á Reynivöllum. Er
fræg sagan um það, hvernig hann kom að
garði prests og lék á sr. Árna, sem ekki
þekkti komumann, enda var hann klæddur
eins og íslenskur og talaði sem slíkur. Rask
ferðaðist nokkuð um Suðurland þetta haust,
en dvaldi að öðru leyti í Reykjavík til ára-
móta og átti þar fremur daufa daga. ís-
lensku talaði hann svo vel, að fæstir gátu
heyrt, að þama var erlendur maður á ferð.
En hann hafði sjálfur áhyggjur af framtíð
íslenskunnar. Mánuði eftir að hann kom til
landsins, skrifaði hann Bjarna Þorsteinssyni
á þessa leið: „Þér einlæglega að segja, held
ég, að íslenskan bráðum muni út af deyja;
reikna ég, að varla muni nokkur skilja hana
í Reykjavík að 100 árum liðnum, en varla
nokkur f landinu að öðrum 200 árum þar
uppfrá, ef allt fer eins og hingað til og
ekki verða rammar skorður við reistar. Jafn-
vel hjá bestu mönnum er annaðhvort orð á
dönsku; hjá almúganum mun hún haldast
við lengst."
Þennan vetur, skömmu fyrir jól, lék Rask
magister Stygotius í Jacob von Thybo eftir
Holberg. En um áramótin hafði hann feng-
ið nóg af lífinu í Reykjavík og fór hann þá
að Reynivöllum, þar sem hann dvaldi það
sem eftir var vetrar og fram á sumar 1814.
„Mér þótti vænt um, að hann undi sér vel
hjá mér, og mátti hann þó sakna margra
hluta, er hann var áður vanur, nema ástúð-
legrar umgengni. Hann létti af mér nokkrum
kennsiuönnum, og einu sinni prédikaði hann
fyrir mig um þá sáluhjálplegu trú, sem hann
gerði rétt vel,“ skrifaði sr. Árni til Bjama
Þorsteinssonar 20. ágúst 1814. Það var á
hvítasunnudag 1814, sem Rask steig í stól-
inn í Reynivallakirkju.
Hann var með öðrum orðum búinn að
vera heilt ár á íslandi, þegar Henderson kom
þangað í júlí 1814 með biblíur sínar. En
þá var Rask farinn norður og austur á land.
Henderson fór einnig norður eins fljótt og
hann fékk því við komið, en engar sögur
fara af því, að leiðir þeirra hafí legið saman
það sumar. Er langsennilegast, að Rask
hafí farið fljótar yfír. Báðir komu til dæmis
að Bægisá þetta sumar, en Rask mun hafa
verið farinn þaðan, er Henderson bar þar
að garði. En ljóðagerð sr. Jóns Þorlákssonar
dáðu þeir báðir, og einkanlega hið mikla
verk hans, þýðingu Paradísarmissis eftir
enska skáldið Milton. Til er bréf frá Rask
til sr. Jóns, sem er skrifað í Reykjavík vetur-
inn eftir, en þar skrifar Rask fyrir hönd
þeirra beggja.
Rasmus Kristján Rask og Ebenezer Hend-
erson dvöldust báðir í Reykjavík veturinn
1814-15. Þá var Rask að velta fyrir sér
hugmyndinni um íslenskt bókmenntafélag,
en Henderson vann að því, að stofnað yrði
íslenskt biblíufélag áður en dvöl hans á ís-
landi lyki. Þann vetur buðust þeim næg
tækifæri til nánari kynna. Ekki skorti við-
ræðuefnin. Báðir voru frábærir tungumála-
menn, og báðir unnu íslensku þjóðinni af
heilum hug. En sá var munurinn, að Rask
hafði áhuga á tungumálum þeirra sjálfra
vegna, en í augum Hendersons voru tungu-
málin tæki, sem hann reyndi að komast
yfír og ná sem bestum tökum á, til þess
að geta notað þau í þágu biblíustarfsins og
SJÁNÆSTU SÍÐU
Herðubreið séð frá Möðrudal. Koparstunga úr Ferðabók Ebenezers Hendersons.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 29. MAl 1993 9