Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1993, Síða 10

Hólar í Hjaltadal. Koparstunga úr Ferðabók Ebenezers Hendersons.
kristniboðsins. Báðir höfðu fullan skilning
á þjóðfræðilegu gildi tungumálarannsókna,
og báðir urðu þeir mikilsmetnir sérfræðing-
ar, hvor á sínu sviði, með ótrúlega vítt þekk-
ingarsvið. Þejm hefur því tæplega þurft að
leiðast í návist hvor annars, enda ber bréf
þeirra þess merki, að þeir virtu hvor annan
mikils, þótt ólíkir væru.
Langur Vetur í Reykjavík
Samt sem áður hafa þeir varla hist nema
endrum og eins veturinn langa í Reykjavík.
Henderson leiddist. Rask var mikið með sín-
um gömlu vinum frá háskólaárunum í Kaup-
mannahöfn, eins og gefur að skilja. Sr.
Árni var kominn að dómkirkjunni og bjó í
Breiðholti, en Bjami Thorarensen í sjálfum
kaupstaðnum eins og Henderson. Hann
þekkti báða, en sá kunningsskapur var ann-
ars eðlis.
Þeir Rask hafa þó haft tækifæri til þess
að ræða félagsmálefnin, stofnun bók-
menntafélags og biblíufélags á íslandi. Þeg-
ar Henderson barst bréf frá sr. Jóni Jóns-
syni á Möðrufelli snemma árs 1815 um
stofnun Smáritafélagsins fyrir norðan, fór
Henderson strax með bréfið til Rasks. í
boðsbréfí því, sem Rask gaf út um væntan-
legt bókmenntafélag, en það er dagsett 27.
febrúar 1815, skrifar hann meðal annars:
„Þó í fyrstunni væri ástofnað að láta þá
grein af bókaskriftinni, sem horfír til að
efla guðrækni og upplýsing í trúarbrögðum
vera þann fyrsta höfuðpóst í augnamiði
þessa félags; svo virðist þess nú síður þörf,
þar sá lærði og velgáfaði kennimaður, séra
Jón Jónsson á Möðrufelli, hefur nýlega stift-
að sérlegt félag fyrir norðan, sem hefur
þetta eina augnamið, og sem hefur haft svo
góðan framgang."
Af þessu má einnig sjá, að engin keppni
hefur verið á milli þeirra vegna hinna vænt-
anlegu félagssamtaka. Bókmenntaunnandi
og biblíuútgefandi gátu auðveldlega skilið
viðhorf og áhuga hvor annars.
Þennan vetur kom fyrir lítið atvik, sem
mun hafa komið illa við Henderson og vald-
ið honum nokkrum sársauka (sjá Ferðabók,
ísl. þýð. bls. 231). Honum leiðist vetrarlífíð
í Reykjavík, eins og fyrr segir. Hann kann
því illa, hvernig menn drepa tímann með
auðnuleysi, og hann hefur orð á því, að
haldnir séu tveir til þrír dansleikir á hverjum
vetri í Reykjavík og jafnvel leiknir sjónleik-
ir. „Til þess leggja þeir undir sig yfírdóms-
húsið og flytja purkunarlaust bekkina út
úr dómkirkjunni, til þess að hafa eitthvað
að sitja á. Þess er jafnvel dæmi, að sami
maðurinn og leikið hafði langt fram á laug-
ardagsnótt, sýni sig í prédikunarstólnum
næsta morgun, til þess að boða almenningi
trúna.“
Nú þarf engan að furða það, þótt dans-
leikir og sjónleikir væru óviðeigandi í augum
þessa strangtrúaða skoska prests. En það
er gremja hans út í prédikarann í dómkirkj-
unni, sem ég vildi vekja athygli á. Einhvern
veginn hefí ég alltaf haldið, að Henderson
væri þarna að sneiða að séra Árna, og get
ég þess í bók minni. Verður þá að ganga
út frá því, að sr. Árni hafí leikið eitt hlut-
verkið í sjónleik kaupstaðarbúa á laugar-
dagskvöldi, en flutt síðan messu næsta dag.
Myndi slíkt líklega þykja einum mánni of-
viða jafnvel á okkar tímum!
En nú hefur lausn gátunnar lokist upp
fyrir mér. Hér er ekki átt við sr. Áma held-
ur Rasmus Rask. Rask hafði leikið hlutverk
í sjónleik veturinn áður. Þennan vetur munu
hafa verið sýndir tveir sjónleikir í Reykjavík
eftir Sigurð Pétursson sýslumann. Hét ann-
að stykkið Hrólfur eða Auðunn lögréttumað-
ur, en hitt Narfí: Bjöm Magnússon Olsen
telur að Rask hafi þá leikið eitt hlutverk,
og hafi Páll Melsteð haft það eftir tengda-
móður sinni, Sigríði Gísladóttur, að hann
hafi leikið Dalsted í sjónleiknum Narfa.
Vitað er, að Rask prédikaði eitt sinn í
dómkirkjunni þennan vetur, eins og hann
hafði gert í Reynivallakirkju á hvítasunn-
unni. En geta má nærri, hvemig Henderson
hefur liðið þennan sunnudag, og ekki hefur
þetta uppátæki verið vandhugsað af hálfu
sr. Árna. Rask var e.t.v. ekki guðleysingi,
eins og danskur sérfræðingur hefur haldið
fram, en hann var a.m.k. fijálslyndur mjög
í trúarskoðunum.
Henderson Aldrei Boðið
Að StígaÍ Stólinn
Henderson, sem kominn var til Islands
eingöngu í þeim tilgangi að efla trúarlíf og
kirkjulíf í Iandinu, var hins vegar aldrei
boðið að stíga í stólinn, jafnvel ekki í aum-
ustu torfkirkju landsins. Fyrir því var þó
gild ástæða. Það var ekkert trúfrelsi í lönd-
um Danakonungs þá. Engir aðrir en lúters-
trúarmenn máttu því prédika í kirkjum land-
anna, og Henderson var kalvínstrúar.
Þess skal þó að lokum getið, að góður
rómur var gerður að ræðumennsku Rasks.
Hefðu menn ekki vitað, að hann var útlend-
ingur, myndi enginn hafa getið sér þess til,
segir sagan. Og eftir messu á Bjarni Thorar-
ensen að hafa vikið sér að Rask og sagt:
„Hvort á ég nú að kalla þig monsjer Rask
eða sr. Rask?“ Og hinn svaraði um hæl: „0,
sjálfsagt sr. Rask!“
Eftir dvölina á íslandi höfðu þeir báðir,
Rask og Henderson, mikinn áhuga á því,
að þýðing sr. Jóns Þorlákssonar á Paradísar-
missi Miltons yrði gefin út. það dróst þó í
mörg ár, vafalaust vegna fjárskorts og
vegna þess, að báðir vom ámm saman á
ferðalögum. En í bók minni hefí ég sagt frá
því, hvemig þýðing sr. Jóns var loks gefín
út árið 1828, fjórum áram fyrir andlát
Rasks. Því miður átti Rask þá í deilum við
nokkra unga íslendinga, aðallega þá Þor-
geir Guðmundsson, en hann var annar
þeirra, sem sáu um útgáfuna, og Baldvin
Einarsson. Varð það til þess, að Rask tók
útgáfunni fálega og gagnrýndi hana, _en það
hefði hann tæpast gert annars. Hinn íslend-
ingurinn, sem annaðist útgáfu Paradísar-
missis ásamt Þorgeiri, var ungur stúdent,
Þorsteinn Helgason að nafni. Vil ég nota
þetta tækifæri, til þess að skjóta hér inn
Ieiðréttingu í smávægilegri villu, sem slæðst
hefur inn í frásögn mína í bókinni um Hend-
erson (sjá bls. 125 og bls. 208).
Á fyrri hluta 19. aldar vora tveir ungir
Islendingar við guðfræðinám í Kaupmanna-
höfn án þess þó að ljúka þar prófi. Báðir
hétu Þorsteinn og báðir fengust við fræði-
störf og ritstörf jafnframt námipu. Annar
var Hjálmarsson en hinn Helgason.
Þorsteinn Hjálmarsson var eldri, en hann
var fæddur árið 1794. Hann var við guð-
fræðideildina í Kaupmannahöfn ásamt þeim
Þorgeiri og Gunnlaugi Oddssyni, þegar bibl-
íuhreyfingin var að ryðja sér til rúms meðal
stúdentanna. Þýddu þeir félagar þá rit eitt
fyrir biblíulesendur eftir Rasmus Möller
biskup, sem hét „Leiðarvísir“. Þorsteinn
hélt heim til íslands árið 1822 og gerðist
prestur nokkram áram síðar, fyrst í Þingeyj-
arprófastsdæmi en síðar í Hítardal í Mýrar-
prófastsdæmi. Árið eftir að hann fór frá
Kaupmannahöfn kom þangað 17 ára piltur,
sem einnig hét Þorsteinn en var Helgason.
Hann innritaðist í guðfræðideild, en fékkst
jafnframt við fomritastörf og útgáfu íslend-
ingasagna ásamt Þorgeiri. 0g saman önnuð-
ust þeir útgáfu Paradísarmissis árið 1828.
Árið 1833 varð hann prestur í Reykholti í
Borgarfírði, en hann lést sex árum síðar
aðeins 33 ára gamall. Þykir mér leitt, að
ég skyldi við gerð bókarinnar rugla þessum
tveimur nöfnum saman.
KVÖDDU ÍSLAND 1815
En hverfum nú aftur til þeirra Hender-
sons og Rasks. Þeir kvöddu ísland og fóra
þaðan alfarnir hvor með sínu skipinu í sept-
ember 1815. Áður en Rask kvaddi vini sína
á íslandi hafði hann ásamt Árna Helgasyni
lagt drög að stjórnarmyndun Hins íslenska
bókmenntafélags. Það félag var síðan form-
lega stofnað með Kaupmannahafnardeild-
inni 30. mars 1816 og var Rask fyrsti for-
seti hennar. Síðar sama ár vora lög félags-
ins einnig samþykkt í Reykjavík. Henderson
tók hins vegar þátt í stofnfundi Hins ís-
lenska Biblíufélags í sambandi við presta-
stefnuna í Reykjavík sumarið 1815, og hef-
ur það félag lifað lengst. Rasmus Rask fékk
lengi vel fréttir af biblíufélaginu frá vinum
sínum á íslandi, einkum þeim sr. Áma og
Bjarna Þorsteinssyni. Og Henderson var á
sínum tíma gerður að heiðursfélaga Hins
íslenska bókmenntafélags. Svo skyld vora
störf þeirra fyrir ísland.
Haustið 1816 hélt Rask til Sviþjóðar, en
Henderson til Rússlands. Ári síðar hittust
þeir í Stokkhólmi, er Henderson var á heim-
leið til Englands, en Rask var farinn að
undirbúa ferð sína til Pétursborgar og það-
an austur yfír Kákasusfjöll til Persíu og
Indlands. Þeir ræddust við, og Rask hvatti
Henderson til þess að reyna að útvega bibl-
íufélaginu bókapressu frá Englandi, og tók
hann því máli vel. Ekki er þó vitað til þess,
að það mál kæmist í framkvæmd. Verður
að hafa það hugfast í því sambandi, að
þeir dvöldu báðir árum saman fjarri ættjörð
sinni. Henderson greiddi hins vegar götu
Rasks í Rússlandi og mælti með honum við
vini sína þar. Rask lét senda sér bréf og
annan póst til Biblíufélagsins í Pétursborg
á meðan hann dvaldist þar í borg. í Astrak-
an bjó hann í íbúð, sem var Henderson
ætluð, og var bókasafn Hendersons þar fyr-
ir. Einnig sendi Henderson þangað bók, sem
hann hafði keypt í Englandi fyrir Rask.
Þannig skildu leiðir þeirra. Þeir sáust aldrei
framar. En störf þeirra fyrir ísland era
gott dæmi þess, hvemig kristin trú og þjóð-
leg menntun hljóta að haldast í hendur, til
þess að úr verði sá menningargrandvöllur,
sem hverri þjóð er þarfastur.
Höfundur er prestur í Danmörku.
GÍSLI GÍSLASON
í hjarta
mínu
Þú sefur
en vakir
í hjarta mínu
í hjarta mínu
þar sem athvarf
þitt er
heyri ég rödd þína
í hjarta mínu
þar sem hús
þitt er
erum við saman
í hjarta mínu
vakir þú
Ljóðið er til minningar um ungan mann
sem lézt í bílslysi sl. haust. Höfundurinn
býr í Reykjavík.
ÓSKAR ÞÓRÐARSON
frá Haga
Að vita
Þú veist ekki hversvegna
vegurinn Iiggur
í hring
að upphaf er sama og endir
og ótryggt hvert fótmál
hvort sem vannstu í öskunni
eða
varst kosinn á þing
þá veistu þó hvar þú lendir.
Hugsun
Mig undrar það stundum
hvernig öll þessi Veröld
varð í upphafi til
ég glími án afláts
við allt
sem ég ekki skil
ég held svo kannski
ég hafi lausnina
hér um hil
svo tel ég mín skref
hve tæpt er á fossbrún
og tapað spil
Eins og eld-
hnatta
brun . ..
Eins og eldhnatta brun
um auðan geim
fara andar þeirra
sem aldrei fundu
þann óskaheim
er þeir undu
og lífið gaf þeim
þann lausa taum
er lítt þá við skorður bundu
en enginn skilur
sinn óræða draum
á úrslitastundu.