Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1993, Qupperneq 10

Bessastaðastofa í tíð Sigurðar Jónassonar.
Hinn nýi eigandi og ábúandi, Björgúlfur
Olafsson læknir, var lengra að kominn en
hinir fyrri eigendur. Hann hafði starfað
sem læknir í nýlenduher Hollendinga í
Indónesíu og Singapore. Björgúlfur hafði
flust til landsins tveim árum áður og hóf
nú búskap norður í Dumbshafi við aðrar
aðstæður en hann hafði kynnst í hitabelt-
inu. Björgúlfur virðist hafa verið vel efnum
búinn eftir útivist sína. Hann hafði aldrei
fast starf eftir að hann flutti til landsins
1926. Hann bætti húsakost á Bessastöðum
verulega, setti rafmagn í hús, vatnsveitu
og miðstöð. Hann bætti og jörðina með
ræktun og keypti til baka það, sem selt
hafði verið undan jörðinni, en það voru
hlutar úr Skansinum og Breiðabólstaðar-
eyri. Víst er að Björgúlfur efnaðist ekki á
þessum jarðakaupum og búskap. Hann
fékk ekki til baka við söluna það, sem
hann hafði látið í jörðina.
í Læknatali er Björgúlfur sagður bóndi
á Bessastöðum frá 1928-1940. Ekki virð-
ist hann hafa stundað læknisstörf þessi
ár eins og hann gerði síðar. Athyglisvert
er að bera saman heimflutning Björgúlfs
læknis og Gunnars skálds Gunnarssonar
áratug síðar. Báðir setjst þeir að í sveit
og hefja búrekstur. Þeir uppgötva það, að
aðstæður hafa breyst frá því þeir fluttu
af landi brott í útlegðina. Stórbúskapur
með vinnuhjúum var alls ekki lengur arð-
bær, landbúnaður gat ekki keppt við sjáv-
arútveg og þjónustugreinar um vinnuafl.
Annar seldi jörðina en hinn gaf ríkinu sína
jörð. En heimflutningur Björgúlfs læknis
frá „Malajalöndum“ hefur áhrif enn í dag.
Hann stofnaði hf. Shell á íslandi, sem nú
er Skeljungur hf.
SlGURÐUR JÓNSSON ElG-
ANDI BESSASTAÐA
Enn verða eigendaskipti á Bessastöðum
þegar Björgúlfur Ölafsson seldi Sigurði
Jónassýni jörðina. Þá var söluverðið kr.
150.000. Svarar sú fjárhæð til um 20
milljóna í dag. Björgúlfur keypti fasteign-
ina Arnes á Seltjarnarnesi á sama tíma
fyrir kr. 75.000. Sigurður var lögfræðing-
ur að mennt, þjóðkunnur framkvæmda-
og kaupsýslumaður. Hann var sonur fá-
tæks bónda, sem síðar varð kaupmaður,
og konu hans. Foreldrar hans skildu og
var Sigurður settur í fóstur hjá Jóhannesi
föður Bjöms Líndals alþingismanns. Sig-
urður lauk lögfræðiprófi með sonarsyni
fóstra síns, Theodóri Líndal prófessor, árið
1923. Á sínum yngri árum var hann talinn
róttækur í skoðun, vinstri krati. Hann hóf
að prófi loknu störf hjá Landsverslun en
þar var skrifstofustjóri, sem hét Héðinn
Valdemarsson. Þegar Landsverslun var
lögð niður, var stofnuð Tóbaksverslun ís-
lands hf. undir stjórn Héðins en hann
stofnaði einnig Olíuverslun íslands hf. og
tók við umboði fyrir British Petroleum
Company, sem Landsverslun hafði haft.
Steinn Steinar orti um bensíntunnu frá
BP í kvæði, sem hann helgaði minningu
Kommúnistaflokks Islands.
Sigurður starfaði sem fulltrúi hjá Tób-
aksverslun íslands hf. en varð svo for-
stjóri Tóbakseinkasölu ríkisins og einnig
stjórnaði hann fleiri einkasölufyrirtækjum
ríkisins á þessum tíma. Hann gerði hlé á
starfí sínu hjá Tóbakseinkasölunni og
stofnaði þá fyrirtæki eins og Olíufélagið
hf., Orku hf. og Reginn hf., jafnframt því
sem hann varð forstjóri Olíufélagsins hf.
Lét hann af forstjórastarfí hjá Olíufélaginu
hf. eftir ósætti hans við Vilhjálm Þór, sem
var stjórnarformaður Olíufélagsins hf.
Þá gékk Sigurður í þjónustu Einars Sig-
urðssonar útgerðarmanns. Hlutverk hans
var að gera frystihúsarekstur Einars að
stórveldi, því Einar taldi Sigurð fjármála-
snilling en þeir áttu ekki skap saman þess-
ir miklu fésýslumenn.
Sigurður komst í hnattferð á kostnað
Einars og hafði hann meiri áhuga á ýmsum
erlendum umboðum, eins og fyrir veiðar-
færi frá Austurlöndum fjær, en frystihúsa-
rekstrinum. Þá vildi Sigurður að Einar
stofnaði olíufélag til að annast umboð fyr-
ir TEXACO. Áform Sigurðar voru stærri
en Einar taldi hæfa sér og hugsaði hann
þó oft stórt.
Sigurður varð aftur forstjóri Tóbaks-
einkasölunnar þar til hún var lögð niður.
Jafnframt þessum störfum sínum fékkst
hann við ýmis konar viðskipti, sem enginn
virðist kunna skil á, nema ef vera skildi,
að vitað er um nokkur íbúðarhús, sem
hann byggði. Sigurður Jónasson kvæntist
aldrei og eignaðist ekki afkomendur.
Helstu söluvörur Tóbakseinkasölunnar
voru Commander- og Elefant-sígarettur.
Þessar sígarettur voru lítt þekktar í veröld-
inni utan íslands og var „FíIIinn“ líklega
aðeins framleiddur fyrir íslendinga.
En hvað hafði Sigurður Jónasson í huga
þegar hann keypti Bessastaði?
I bók Vilhjálms Þ. Gíslasonar um Bessa-
staði segir, að hann hafí auk búreksturs
ætlað að hafa þar verksmiðjurekstur án
þess að skýra það nánar. Jafnframt hafi
hann hafist handa við hafnarbætur með
sjóvarnargörðum með sjálfvirkum flóðlok-
um. Allt er þetta frekar stórt í sniðum og
draumórakennt, jafnvel enn í dag, og hef-
ur enginn getað útskýrt fyrir mér hvað
vakti fyrir Sigurði með þessum kaupum
og framkvæmdum. Kannski hefur Sigurð-
ur aðeins verið að gera góð kaup, en þó
hefur blundað í honum draumur fátæka
sveitapiltsins um búgarð á höfðingjasetri
í námunda við höfuðstaðinn.
BESSASTAÐIR Gefnir
En skjótt skipast veður í lofti. Þegar ríkis-
stjóraembættið var stofnað, var óvissa um
hvar verða skyldi embættisbústaður hans.
Ein hugmynd var sú, að aðsetur hans yrði
í húsi Thors Jensens við Fríkirkjuveg en
um þetta leyti fluttu Thor og kona hans,
frú Margrét Þorbjörg, að Lágafelli í Mos-
fellssveit. Þá kom fram tillaga um að
embættisbústaður ríkisstjóra yrði að
Bessastöðum, sem þá voru komnir í eigu
Sigurðar Jónassonar. Hermann Jónasson
forsætisráðherra spurðist fyrir um það hjá
Sigurði hvort hann vildi selja Bessastaði
í þessum tilgangi.
Það virðist hafa legið vel á fésýslu-
manninum á þessum tíma, því hann bauðst
til að gefa ríkinu Bessastaði, gjörið þið svo
vel. Samkvæmt fyrirliggjandi bréfum gékk
þetta mjög hratt fyrir sig. Forsætisráð-
herra skrifar Sigurði 31. maí 1941 og Sig-
urður svarar með bréfí 13. júni. í bréfínu
segir Sigurður: „Ég hafði eigi hugsað mér
að selja jörðina fyrst um sinn og þær fyrir-
ætlanir, sem ég hafði, hnigu eigi í þá átt
að selja jörðina í heilu lagi.“ Sigurður
heldur svo áfram og segir „.. ég er sömu
skoðunar og þeir menn, sem telja jörðiná
sökum legu lands og náttúrufegurðar vel
fallna til þess að vera bústaður æðsta
valdsmanns íslenska ríkisins og vil því
gefa ríkinu kost á að fá jörðina til eignar
í því skyni“.
Sigurður á bágt með að nefna verð á
jörðinni og segir: „Söluverð vil ég eigi
nefna vegna þess að ég geri ráð fyrir að
mat mitt á jörðinni myndi þykja nokkuð
hátt, einkum þar sem ríkið væri kaup-
andi. Þess vegna býð ég yður fyrir hönd
íslenska ríkisins að taka við Bessastöðum
ásamt Lambhúsum og Skansi og '/3 hluta
Breiðabólstaðaeyrar sem gjöf.“ Á móti
óskaði Sigurður eftir því að Ríkissjóður
greiddi kostnað, sem hann hafði innt af
hendi vegna endurbóta á jörðinni frá því
hann keypti hana og að hann nyti hluta
af afrakstri af jörðinni þetta sumar, en
hann lagði jafnframt fram fé á bankabók
til greiðslu á þeim lánum, sem á jörðinni
hvíldu. Jafnframt óskaði Sigurður eftir því
að skógi yrði plantað í Gálgahraun, a.m.k.
í þann hluta, er veit að Bessastöðum. Þeim
skógi hefur ekki enn verið plantað.
Ríkisstjórnin tók boði Sigurðar Jónas-
sonar þann 18. júní og þáði jörðina. Afsal
var svo gefíð út 21. júní 1941, nokkrum
dögum eftir kjör ríkisstjóra. Afsalið og
bankabókin góða eru geymd í Þjóðskjala-
safni.
Ríkisstjórahjónin fluttu síðan til Bessa-
staða um haustið og hafa Bessastaðir frá
þeim tíma verið embættisbústaður ís-
lenskra þjóðhöfðingja.
í bréfí ríkisstjóra til forsætisráðherra
frá 23. desember 1943 hugleiðir hann
kosti og galla þess, að aðsetur ríkisstjóra
sé á Bessastöðum. Fyrst tekur hann þó
fram, að Fríkirkjuvegur 11 hefði aldrei
getað orðið nógu virðulegt ríkisstjóraset-
ur. Síðan rekur hann það, sem gera þurfi
á Bessastöðum til að ríkisstjórasetrið og
væntanlegt aðsetur lýðveldisforseta yrði
þannig að hægt yrði að rækja þar skyldur
þjóðhöfðingja. Voru þær umbætur bæði
varðandi aðstöðu til gestamóttöku og
heimili þjóðhöfðingja.
Taldi ríkisstjóri ekki rétt að bíða með
framkvæmdir: „Ég kem ekki auga á lækk-
andi verðlag á næstunni, eða á þeim árum
sem í hönd fara“, eins og hann segir í
bréfí sínu. Aðstaða til gestamóttöku hefur
verið gerð með viðbyggingu við Bessa-
staðastofu en íbúð hefur ekki verið stækk-
uð. Þannig hefur fæst af því, er ríkisstjóri
óskaði eftir að yrði framkvæmt, verið gert.
Sigurður Jónasson hafði ráðið Gunnlaug
Halldórsson arkitekt til að annast endur-
bætur á húsakosti á Bessastöðum áður en
hann færði ríkinu jörðina að gjöf. Viðbæt-
ur á Bessastöðum voru unnar samkvæmt
forsögn Gunnlaugs á meðan hann lifði.
Allt hans verk er heldur til bóta.
I bréfí sínu til forsætisráðherra segir
Sigurður, að hann hafí farið þess á leit
við Gunnlaug Blöndal listmálara , að hann
málaði altaristöflu í Bessastaðakirkju.
Þetta hafí þó allt verið gert án skuldbind-
inga af beggja hálfu. Ekki verður séð að
nokkuð hafí orðið úr því, að Gunnlaugur
málaði altaristöfluna, en hins vegar prýðir
Bessastaðakirkju eitt fegursta olíumálverk
Guðmundar Thorsteinssonar, Muggs,
„Kr&tur læknar sjúka“. Er það vel að svo
sé, því Muggur var systursonur frú Theod-
óru Thoroddsen.
Einum fésýslumanni virtist þessi ráð-
stöfun ekki fullkomin, því þrátt fyrir bætt-
ar samgöngur töldu þau kaupmannshjónin
Sigurliði Kristjánsson og Helga Jónsdóttir,
að forseti lýðveldisins yrði einnig að hafa
samastað í Reykjavík og arfleiddu þau ís-
lensku þjóðina að íbúðarhúsi sínu við Lauf-
ásveg í þessum tilgangi. íslenska þjóðin
hefur því aldrei byggt yfir þjóðhöfðingja
sína.
Sigurður Jónasson hefur verið goðumlík
vera í augum þjóðarinnar. Hann var
sannarlega „bohem“ og gekk oft hratt um
gleðinnar dyr. Hann ferðaðist víða þegar
slíkt var fátítt. Og hann lagði mörgum,
sem minna máttu sín, lið á ferli sínum.
Vissulega var hann stór í sniðum og ekki
minnkaði hann í mínum augum þegar ég
stóð augliti til auglitis við hann á tröppum
Pósthússins einu sinni í æsku minni. Síðan
þá hefur mér leikið forvitni á að vita með
hveijum hætti Sigurður hafði auðgast svo,
að hann gat gefið þjóðinni höfuðbólið
Bessastaði. Hann hafði áður keypt Geysi
í Haukadal af enskum manni og gefið rík-
inu þennan fræga hver. En opinber emb-
ættisferill Sigurðar Jónassonar skýrir ekki
auðsæld hans á kreppuárunum.
Sigurður tók-sem fyrr segir þátt í stjórn-
málum. Hann var borgarstjóraefni þegar
Jón Þorláksdon var kjörinn borgarstjóri
1932. Sigurður og Jón fóru síðan saman
í leiðangur til efniskaupa og lántöku vegna
virkjunar Sogs við Ljósafoss 1934.
En hvað varð um það, sem Sigurður
Jónasson lét eftir sig?
Þegar árin færðust yfír Sigurð lagði
hann stund á ýmis dulræn fræði og hugs-
aði mikið um eilífðarmálin. Sigurður óttað-
ist dauðann mjög. Hann var ófáanlegur
til að gera erfðaskrá. Hann átti eina syst-
ur, Helgu, en hún bjó í Bandaríkjunum.
Hún var því einkaerfingi bróður síns. Hún
gaf portretmynd Gunnlaugs Blöndal af
Sigurði til Bessastaða. Sú mynd er ein af
perlum slíkra mynda hér á landi, myndin
lýsir dulúðugum persónuleika.
En hvað varð um aðrar eigur Helgu,
systur Sigurðar Jónassonar, eftir hennar
dag er mér ókunnugt. Mér segir þó svo
hugur, að þær hafí að hluta runnið til
Bandaríkjastjórnar í formi erfðafjárskatts.
Heimildir:
Bessastaðir eftir Vilhjálm Þ. Gíslason, Akureyri 1947.
Landið þitt, ísland, lykilbók Bessastaðir, eftir Einar
Laxriess, Reykjavík 1985.
Þjóðskjalasafn íslands: Skjalasafn Forsætisráðuneytis-
ins B/55 Bessastaðir I, II, III.
Höfundur er viöskiptafræðingur og áhugamað-
ur um menningar- og atvinnusögu.
10