Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Blaðsíða 5

Rýnt í Landnámu
I
torgum þar sem þær mætast. Þær hafa yfir-
bragð alvöru bæjargatna, þar sem meðfram
þeim eru alvöru hús. Á þann máta er bygg-
ingin frábrugðin öðrum yfirbyggðum versl-
unarlq'ömum eins og t.d. Kringlunni. Bygg-
ingamar era 3 hæð, verslanir við götu og
við svalagang á 2. hæð, en efst era skrifstof-
ur eða íbúðir. I húsunum era verslanir af
öllum stærðum og gerðum og eins og fyrr
segir stórmarkaður. Ofan á stórmarkaðnum
er bæjartorg umgirt 1 hæðar gaflhúsum
með íbúðum. Byggingin er að mörgu leyti
mótuð á dálítið afturhaldssaman máta, en
engu að síður mjög athyglisverð lausn á risa-
byggingu í eldra hverfi. Það markmið að
færa miðbæ Hillerod aftur líf og starfsemi,
sem réttilega á þar heima, virðist vera að
takast betur en menn þorðu að vona. Bygg-
ingin hefur hlotið viðurkenningu sem „Best
European Center 1992“, af Intemational
Council of Shopping Centers í apríl á þessu
ári.
Ráðstefnu- og menningarmiðstöðin í
Holsterbro á Jótlandi er annað dæmið um
stóra nýbyggingu í gömlum bæjarhluta.
Byggingin, sem teiknuð er af arldtektunum
Nielsen, Nielsen & Nielsen er vægast sagt
athyglisverð. Að hanna 13.500 mz byggingu
á erfiðum stað í hjarta bæjar þar sem flest
hús era á bilinu 300-400 mz hefur ekki ver-
ið auðvelt verk. Það hefur hinsvegar tekist,
þar sem arkitektamir hafa deilt bygging-
unni upp í einingar af ýmsum stílbrigðum,
sem endalaust rekast á og ganga hver inn
í aðra, og tryggja á þann máta hlutfallslegt
samhengi við byggðina sem fyrir er.
Byggingunni er deilt upp í þrjá megin-
hluta. Stór salur, millibygging sem er hót-
elmóttaka í tengslvun við ráðstefnusali og
matsölustað, og þriðji hlutinn, hótelbygging
sem er löng fimm hæða bygging sem liggur
frá Rauða torginu (eitt bæjartorganna í
Holsterbro) og yfir Stórána. Hótelbyggingin
undirstrikar meginskipulagshugmynd bygg-
ingarinnar, sem er að tengja norðurhluta
miðbæjarins við suðurhlutann á táknrænan
hátt. Hótelbyggingin, sem einnig er verslan-
ir og skrifstofur á 1., 2. og 5. hæð, er ekki
„tengd“ heldur rekst nánast á millibygging-
una, og á þeim stað, utan um lyftur, er kom-
ið fyrir háum og skökkum glerpýramída sem
jafnframt er merki byggingarinnar. Um leið
°g byggingin sýnir fram á dirfsku og frá-
bæra meðferð á nýjustu straumum í bygg-
ingarlistinni er hún ótrúlega tillitsöm við
umhverfið.
Nú er að rísa hótel og verslunarmiðstöð
í hjarta Hafnarfjarðar. Byggingin, sem verð-
ur um 11.000 m2, er teiknuð af Erling G.
Pedersen arkitekt. Líkt og í dæmunum hér
á undan hefur skipulag svæðisins verið mót-
að nokkuð eftir hugmynd byggingarinnar.
Uppbygging byggingarinnar er ólíkt Slots-
arkademe stór tveggja hæða verslunarbygg-
ing þar sem fjórir gangar era skomir inn í
byggingarmassann og sameinast í gleryfir-
byggðu miðtorgi. Reynt er að bijóta ytra
útlit með leiktjöldum sem ná þó engum
tengslum við þann miðbæ sem fyrir er. Þar
sem skipulagstökin ná ekld að tengja ný-
bygginguna við eldri byggð, virkar hún ein-
angrað. Hótelbyggingin er sjö hæða bygging
sem skýtur sér upp við annan enda aðalbygg-
ingarinnar. Skrifstofum er komið fyrir í sex
hæða byggingu við hinn enda aðalbyggingar-
innar. Þrátt fyrir yfirlýsingar að í bygging-
unni sé fylgt markmiðum skipulagsins á þá
leið, að byggingar skuli fella að þeirri byggð
sem fyrir er og taka mið af rílq'andi mæli-
kvarða byggðarinnar, er samspil við um-
hverfi langt frá því að vera sannfærandi.
Hótelbyggingin sem er verulega hærri en
hæstu byggingar sem fyrir eru á miðbæjar-
svæðinu verður svo framandi, að hið nýja
sem hún á að gefa miðbænum verður ógn-
vekjandi og algjörlega tillitslaust við um-
hverfið.
Þótt hér að ofan sé um þrjú gerólík dæmi
að ræða, hvert með sína forsendu, er grát-
legt að svo mikiU munur skuli vera á tillits-
semi og aðlögun að eldri byggð og staðhátt-
um í dönsku byggingunum annars vegar og
þeirri íslensku hinsvegai'. Það er kominn
tími tál að við íslendingar lærum á land
okkar og veðurfar. Eitt er aðlögun að eldri
byggð og staðháttum, annað er viðurkenning
á því að sólin er að jafnaði mun lægra á
lofti en í þeim löndum sem við miðum okkur
við. Það þriðja er síðan sú staðreynd að á
íslandi er vindasamt og háhýsi magna áhrif
vinda í næsta nágrenni.
Ef skortur á byggingarlandi væri til stað-
ar í Hafnarfirði, gætu menn reynt að nota
það til að skýra ástæðu þess, að svo háum
og illa skipulögðum hlut er þröngvað inn í
miðbæinn, en hvorki það né nokkuð annað
réttlætir slík mistök.
Höfundur er.arkitekt.
Vitrum mönnum telst svo
til að vestrænni menn-
ingu sé mikill styrkur að
þeim bókum sem kallast
einu nafni veraldlegar
ritningar. Höfuðmunur-
inn á slíkum verkum og
heilögum ritningum er vitaskuld sá að í hinum
síðamefudu er mikil áhersla lögð á guð og
hvers konar helgidóma, en í veraldlegum ritn-
ingum er einkum fjallað um fólk, enda skiptir
guðfræði harla litlu máli þar. Einnig er skylt
að geta þess að heilagar ritningar teljast sam-
eign tiltekinna trúflokka, hvar sem áhangend-
ur eiga heima, en veraldlegar ritningar heyra
yfirleitt sérstökum þjóðum eða þjóðflokkum
til. Biblía heitir helgirit allra kristinna manna,
þótt hún komi vitaskuld ekki að gagni nema
fólk geti skilið hana, enda hefur henni verið
snarað á fjölmargar tungur. Með kaþólskum
þjóðum naut latnesk þýðing heilagrar ritning-
ar (Biblia sacra) mikillar virðingar um langan
aldur. Á hinn bóginn er Ijóst að Landnáma,
sem er ein af veraldlegum ritningum okkar,
er séreign okkar einna; allir aðrir líta hana
annarlegum augum, jaftivel þótt þeir geti les-
ið hana á móðurmáh sínu. Norðmenn hafa
ekki einu sinni hirt um að snúa Landnámu á
þjóðtungu sína, og þó era býsna mörg íslensk
fomrit til í norskum þýðingum.
Hér er staður til að minnast þess að Norð-
menn voru svo stálheppnir að eignast forkunn-
ar góða ritningu um foma höfðingja sína án
þess að þurfa að skrifa einn einasta stafkrók
af henni sjálfir. En með því að Snorri Sturlu-
son orti Heimskringlu sína á íslensku, þótti
skylt að þýða hana á norsku svo að Norðmenn
gætu fræðst um athafnir Óðins og annarra
höfðingja sem byggja þetta veglega rit. Þótt
Sverris saga, Böglunga sögur og Hákonar
saga gamla séu mikilvægar heimildir um þá
atburði sem gerðust í Noregi á mélinu 1177
til 1263, þá skortir þessi sagnarit það mikil-
vægi og reisn sem talin eru aðal veraldlegra
ritninga og setja sannan glæsibrag á konunga-
sögur Snorra. En með því að Heimskringla
fræðir okkur furðu lítið um upprana og feril
íslenskrar þjóðar, þá lesum við hana ekki af
sömu lotningu og Norðmenn, jafnvel þótt
höfundur hennar væri íslendingur og vitni
oft til íslenskra skálda. Því er ærið vafasamt
að telja hana til veraldlegra ritninga okkar.
II
Af öllum veraldlegum ritningum okkar þyk-
ir Landnáma einna örðugust viðfangs, enda
virðist hana í fljótu bragði skorta listræna
heild; auk þess nefnir hún slíkan sæg af fólki
að mikið átak þarf til að botna í henni til hlít-
ar. Um gerð hennar er það skemmst að segja
að landið sjálft og byggðalög ráða miklu um
sniðið. Frásagnir af landnámum (í Sturlubók)
hefjast með Ingólfi Amarsyni og síðan eru
þau rakin, hvert á fætur öðru, rétt eins og
landið liggur, í vesturátt og sólarsinnis eftir
héruðum umhverfis landið uns komið er aftur
til Reykjavíkur úr austri.
í Landnámu úir og grúir af ýmiss konar
atvikum sem naumast þættu saga til næsta
bæjar, ef þau væru ekki hluti af slíkri ritn-
ingu; þar verður hver einasta málsgrein mikil-
væg af stöðu sinni, jaftivel þótt hún virðist
Eftir HERMANN PÁLSSON
ómerkileg í sjálfri sér. Menn hafa löngum
velt því fyrir sér hvemig eigi að meta örnefna-
skýringar Landnámu, og skal nú snögglega
vikið að einu dæmi.
Siglingu Hrafna-Flóka frá Noregi til Hjalt-
lands og þaðan til íslands er lýst með örfáum
orðum. Þess er þó sérstaklega minnst að á
skipinu var suðureyskur maður sem hét Faxi:
• Þeir komu austan að Homi og sigldu fyrir
sunnan landið. En er þeir sigldu vestur um
Reykjanes og lauk upp firðinum svo að
þeir sáu Snæfellsnes, þá ræddi Faxi um:
„Þetta mun vera mikið land er vér höfum
fundið: hér eru vatnföll stór.“ Síðan er það
kallaður Faxaós.
í skýringum sínum lætur Jakob Benedikts-
son þess getið að nafnið Faxaós kom fyrir í
fjarðatali sem varðveitt er í uppskriftum frá
17. öld, en sé eldra að stofni tíl. Jakob bendir
einnig á að óvíst sé hvenær naftiið Faxaflói
er upp komið. En skýring Landnámu á upp-
runa nafnsins Faxaós er ærið vafasöm, og þó
verður því naumast mótmælt að hún sé býsna
skemmtíleg. I fyrsta lagi er engan veginn
öruggt að mannsnafnið Faxi hafi nokkum tíma
verið til. I öðru lagi má sennilegt teljast að
hér sé um að ræða eitt þeirra ævafomu nafn-
liða sem varðveittust í norskum örnefnum
löngu eftir að fólk var hætt að átta sig á upp-
runa þeirra.
Norsk örnefni eru yfirleitt miklum mun
fomlegri en hin íslensku, og með því að ömefn-
ið Faxaós bendir tíl ár eða fljóts, skal þess
nú minnst að þar eystra voru fjölmörg ár-
heití ósamsett, en hérlendis telst slíkt til und-
antekninga: Stjóm, Ljá, Fura og Blanda koma
til hugar. Önnur forn árheití eru varðveitt í
dalsheitum; Svarfaðardalur, Þambardalur og
Slenjudalur munu vera kenndir við ár sem
forðum hétu Svörfuð, Slenja og Þömb en nú
er sá upprani þeirra löngu gleymdur. Landn-
áma gefiir raunar í skyn að Svarfaðardalur
sé kenndur til Þorstein svörfuð landnáms-
mann, en slíkt mun vera misskilningur. Viður-
nefnið getur naumast verið neitt annað en hið
foma árheití, en svo hétu ýmsar ár í Noregi.
Upphaflega munu margir dalir hérlendis hafa
dregið heiti sín af þeim ám sem eftir þeim
féllu, enda tíðkast slíkt enn: Blöndudalur,
Laxárdalur, Hörgárdalur, en hitt er síðari
þróun að ár séu kenndar við dali: Svarfað-
ardalsá, Víðidalsá, Haukadalsá.
Eftír þenna útúrdúr skal aftur víkja að
Faxaósi. Hin fornu árheití í Noregi vora und-
antekningarlaust kvenkyns, og af þeim drógu
firðir stundum nöfti; slík fjarðanöfn voru ávallt
karlkyns. Eitt af hinum fornu árheitum var
Faxa, sem mun vera dregið af samheitinu
fax, enda getur freyðandi straumvatn minnt
á fax á hestí. Hér er rétt að geta þess að
Faxalækur í Húnavatnssýslu kann að fela í
sér hið foma norræna árheití. Hliðstætt fjarð-
arheiti var Faxi. Hugsanlegt er að Faxaflói
hafi upphaflega verið kallaður Faxi eftír ein-
hverjum firði í Noregi og síðan hafi orðinu
-ós verið skeytt aftan við, en þó er örðugt að
skýra Faxaós með slíku mótí, enda er Faxa-
flói of mikill vöxtum til að vera kallaður ós.
Vitaskuld er algengt að ós dragi heití sitt af
vatnsfalli, en ef hér hefði verið um árheitið
Faxa að ræða, hefði ósinn verið kallaður Föxu-
6s.
III
Með því að Faxaós á að vera kenndur við
skipverja Hrafna-Flóka, þá er gaman til þess
að vita að ós einn á Austurlandi á að draga
heití sitt af syni Garðars Svávarssonar, sem
sumir töldu hafa fundið ísland fyrstur manna
og sigldi umhverfis ísland áður en Flóki komst
hingað. Landnáma telur að Uni Garðarsson
hafi farið til Islands „með ráði Haralds kon-
ungs hárfagra og ætlaði að leggja undir sig
landið, en síðan hafði konungur heitið honum
að gera hann jarl sinn. Uni tók land þar sem
nú heitir Unaós og húsaði þar; hann nam sér
land til eignar fyrir sunnan Lagarfljót, allt
hérað til Unalækjar." Merkilegt má það telj-
ast að tvö vatnsfóll þar eystra eiga að vera
kennd við Una, en hitt má sennilegra þykja
að ósinn sé kenndur við árheitið Una sem
einnig kynni að hafa verið uppranalegt heiti
þeirrar ár sem nú kallast Unadalsá í Skaga-
firði; engan þarf að undra þótt árheitið Una
hafi gleymst og Unudalur hafi svo gengist í
munni að verða Unadalur. Árheitið Una kann
einnig að hafa verið íyrsti liðurinn í örnefninu
Unalækur, rétt eins og Faxalækur minnir á
árheitíð Faxa. Ef þetta er rétt til getíð, þá
er hugsanlegt að þeir Uni í Unadal og sá Uni
sem Unaós á að vera kenndur við séu að ein- ■
hverju leytí tilbúningur.
IV
Merkilegar þykja frásagnir Landnámu af i
þeim heitum sem íslandi voru valin í önd- i
verðu. Um þá Naddoð og félaga hans segir I
að þegar þeir sigldu af landinu, „féll snær j
mildll á fjöll, og fyrir það kölluðu þeir landið
Snæland". Næst er það kallað Garðarshólmur
eftir Garðari þeim sem fýrr var nefndur og
„sigldi umhverfis landið og vissi að það var j
eyland“. í þriðja skiptið var meir vandað til
nafngiftar, enda hefúr heiti það sem þá var
gefið enst allar götur síðan, en tvö hin fyrri
eru löngu horfin af vörum þjóðarinnar.
Þeir Flóki sigldu vestur yfir Breiðafjörð og
tóku þar land sem heitir Vatnsijörður við
Barðaströnd. Þá var fjörðurinn fullur af
veiðiskap, og gáðu þeir eigi fyrir veiðum
að fá heyjanna, og dó allt fé kvikfé þeirra
um veturinn. Vor var heldur kalt. Þá gekk
FIosi upp á fjall eitt hátt og sá norður yGr
íjöllin ijörð fullan af hafísum. Því kölluðu
þeir landið ísland sem það hefir síðan heitið.
Sérstaka athygli vekur sú athöfn Flóka að
klífa hátt fjall áður en þeir velja landinu nafti.
Prýðilega þykir fara á því tiltæki að hafa fyrst
aðsetur í ftrði sem kenndur er við vatn og j
kenna síðan landið í heild við það kyrra og
kalda vatn sem kallast ís.
Vestur á Ströndum heitir staður í Trékyllis- :
vík; um uppruna nafnsins er dálítil frásögn í
Landnámu. Austmenn bratu skip sitt og gerðu
sér síðan nýtt skip úr brotunum. Þeir kölluðu
það Trékylíi, og er gefið í skyn að Trékyllis-
vík sé kennd við skipið. í Grettlu era þó öll
tvímæli tekin af: Skipið „kölluðu menn Tré-
kylli, og við það var víkin kennd“. Hér eins
og víðar mun þó vera gripið til rangrar skýr-
ingar. Fyrir löngu benti norskur fræðimaður
á að upphaflega nafnið á víkinni muni hafa
verið Trékyllir, en slíkt byggðamafn tíðkaðist
í Noregi; mun það upphaflega hafa verið fjarð-
arheiti. Af þessu smíðuðu hagir menn sér
skipsheitíð Trékylli.
Ein málsgrein í Landnámu hljóðar á þessa
lund:
Þorbjöm bitra hét maður; hann var víking-
ur og illmenni. Hann fór til íslands með
skuldalið sitt. Hann nam Ijörð þann er nú
heitir Bitra og bjó þar.
Hér er gefið í skyn að fjörðurinn Bitra
dragi heiti sitt af viðurnefhi Þorbjamar, en
aðrar skýringar munu þó vera öllu tíltækari.
Fjörðiuinn er stundum kallaður Bitrufjörður,
en það er ekki upphaflegt heití. Kvenkynsorð-
ið Bitra gæti verið árheiti, og er hugsanlegt
að Bitrafjörður væri þá kenndur við ána.
Fjarðarheitíð Bitri í karlkyni kemur ekki fyr-
ir í íslenskum heimildum, að því er ég best veit.
Ærin vitni hníga á þá lund að upphaflegum
ömefnum hérlendis svipaði mun betur til nor-
skra fyrirmynda en ráðið verði af Landnámu
og síðari heimildum. Bilið milli norskrar og
íslenskrar menningar var mun minna á tíundu
öld en á hinni tólftu þegar Landnáma var
upphaflega skráð. Með því að gleyma þeim
fornu norsku árheitum sem hér hefur verið
vikið að og skýra íslensk ömefni með nýjum
hættí, breikkuðu niðjar landnámsmanna og
höfundar Landnámu bilið svo að mn munaði.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við Edinborgarhá-
skóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.JANÚAR1994 5