Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Blaðsíða 8

Trú - upplýsing - rómantík II hluti
Skáldíð át sér
aldurtrega
Enn var það guðs náð, sú sem þúsundirnar
þekktu. En hvað var lítið presthús í Strandar-
hreppi hjá lífínu sjálfu sem Hallgrímur horfð-
ist nú í augu við missi þess? Hann hafði svar-
að því áður. Það var nákvæmlega eins og allt
annað. Guð hafði gefið það af sinni náð. Hon-
um var frjálst að taka það aftur. í þessum
skilningi var dauðinn, samlíkur slyngum
sláttumanni á starengi, aðeins sendiboði guðs
í þjónustu lífsins, sendur af guði til þess að
sækja það sem hann hafði léð um sinn:
Það er ár 1699. Stórmann-
legt gildi er haldið í Skál-
holti, þegar hinn ungi
biskup binst hjúskapareiði
Sigríði dóttur Jóns Vig-
fússonar Hólabiskups,
systur Þórdísar matrónu í
Bræðratungu.
Eftir GÍSLA JÓNSSON
Hvorki með hefð né ráni
hér þetta líf ég fann,
sálin er svo sem að láni
samtengd við Hkamann.
I herrans höndum stendur að heimta sitt af mér.
Dauðinn má segjast sendur
að sækja hvað skaparans er.
Maður, sem svo kveður, getur sagt við
sláttumanninn slynga:
Dauði, ég óttast eigi
afl þitt né valdið gilt,
í Kristi krafti ég segi,
komdu sæll, þá þú vilL
Við rifjuðum upp að trúarskáldið mikla,
sem slegið var líkþrá, kurtni full skil á fomum
bókum kynstofnsins og orti veraldleg kvæði
af mildlli list, þegar hann vildi. Mannhyggjan
lét ekki að sér hæða á öld eiðsins og náðarinn-
ar. Mótlæti sr. Hallgríms margvíslegt efldi
og með honum mikið skopskyn, náðargáfu
húmorsins.
En nú þótti okkur ómaksins vert að skyggn-
ast um víðar á þessu hijáða landi. Voru ekki
fleiri snillingar uppi með þessari skáldgáfuðu
þjóð, þó fámenn væri?
Við fórum nú í allt aðra átt og námum
ekki fyrr staðar en austur í Vallanesi. Við
þóttumst rjúfa baðstofuþekjuna og horfðum
inn. Það var ár 1688. Fjórtán árum fyrr hafði
skáld píslarvættisins látist á Ferstiklu í
Strandarhreppi, satt lífdaga. En austur á
Völlum liggur annað skáld, prestur og pró-
fastur til Múlaþinga, Stefán Ólafsson, sonar-
sonur Einars í Eydölum. Kristín dóttir skálds-
ins (það var móðumafnið hans) hagræðir
honum í sænginni. Hann hafði ámm saman
frá fertugu legið tímunum saman í hugar-
angri og etið sér aldurtrega. En það bráði
af honum á milli, svo að hann hélt embættum
sínum til dauða. Nú mátti hann ekki hrærast
lengur í hvílunni hjálparlaust, svo holdugur
var hann orðinn. „Kristín mín“, segir hann
allt í einu upp úr körinni, „hagræddu mér
einu sinni enn, og vertu svo góð að finna mér
eitthvað að skrifa“. Og fyrir sjónir hins hrjáða
og máttvana klerks líða myndir. Hann heyrir
þó ekki síður en hvað hann sér, maður sem
hafði samið sönglög og ort dægurlagatexta
sem urðu sígildir. Hann hafði töfrast af ung-
um konum bæði erlendis og hérlendis:
Mey brá
mér fyrir hvarmasteina
margri fyrr og síð.
Ei sá
eg að heldur neina
er svo þætti frið,
fótsmá fagurhent og þýð.
Nú er ei hugurinn heima,
hún hvarf á samri tíð.
Það komst þó aldrei í verk, að hann færi
til Parísar, þar sem fagrar konur gengu með
meira hispursleysi um stræti en í Kaup-
mannahöfn, hvað þá í Hróarstungu eða Valla-
hreppi.
Auðvitað kom Brynjólfur Sveinsson hér við
sögu, eins og annarstaðar sem máli skipti á
þessari öld, meðan hann mátti. Ungur að aldri
var Stefán, sonur sr. Ólafs Einarssonar í
Kirkjubæ, sendur Brynjólfi til halds og
trausts. Ekki þótti sr. Ólafi ráð ráðið, nema
leitað væri til Skálholtsbiskups. Að hans ráði
fór hinn ungi stúdent til Hafnar og nam að
hætti aldarinnar bæði andlegan og veraldleg-
an lærdóm. Hann kunni jafngóð skil á ís-
lenskri og erlendri klassík og þýddi Hávamál
á latínu. Honum var það seingleymd speki.
Við mundum eftir því, að maður var nefnd-
ur Jules Mazarin, eða öllu heldur Giulio
Mazarini, þvi að þessi ítali hafði franskað
nafn sitt og var nú orðinn afar mikill maður
í París, miðpunkti heimsins. Hann var card-
inalus papae 4) og voldugur mjög á veraldar-
vísu einnig, sló mikið um sig, fínn og fégjam.
Þessi hái herra bauð nú Stefáni Ölafssyni,
ungum manni af íslandi, að gerast menning-
arfulltrúi allra Norðurlanda í borginni frægu,
og kitlaði þetta að vonum hégóma og kom-
skemmtilega við framavonir ungs manns. En
hann var alinn upp við, að ekki væri ráð ráð-
ið utan leita til Brynjólfs biskups, og brá nú
ekki af þessum sið fóður síns. Brynjólfur
magister philosophiae skrifaði honum, að víst
væri þessi Mazarinus hinn merkasti maður,
en þætti hvatráður og miðlungi haldinorður.
Væri og alkunna að sumir, sem hafist hefðu
af litlu, lægðust oft með nokkuð skjótum
hætti aftur. Myndi ekki þessum unga manni
hollast að láta lærdóm sinn ágætan, og þar
með ættargáfur, föðurlandi sínu í té? Svo
hafði biskup sjálfur gert.
Þessu ráði, mundum við, að Stefán hafði
sætt, og gladdist faðir hans mjög, en biskup
sá hinum unga manni fyrir viðunandi emb-
ætti.
Hið feitlagða skáld í Vallanesi mátti muna
tímana tvenna. „Féll til rauna fátt“, kvað
hann í Svanasöng sínum, þegar hann minnt-
ist fyrri ára sinna, en yfir hann rétt fertugan
hvolfdist fylgidjöfull móðurættarinnar, sinnis-
veikin. En fagurlega hafði hann bætt fyrir
kveðskaparhnoð Gísla Jónssonar Skálholts-
biskups, langafa síns.
Kristín dóttir hans hafði hagrætt honum,
og hvert erindið öðru snjallara færist á snjáð-
an pappírinn, meðan hann má enn halda stíl-
vopni sínu í stirðum höndum, og hann minn-
ist ekki síst speki Hávamála, þeirri sem hann
hafði snúið á heimsmálið latínu, að kardínálar
og biskupar úti um víða veröld mættu sjá
hvílík var viska og orðsnilld kynstofnsins sem
hann var runninn frá. Hann minntist þess
einkum, að Hávamál kenna að enginn skyldi
vita örlög sín; væru þau góð, fylltust þeir
óþoli, að hið góða kæmi fram, væru þau ill,
félli mönnum ketiU í eld og þeir tækju bágind-
in út fyrir tímann.
Fyrir fram að þekkja
forlög sín kann blekkja
mann á margan veg.
Vænti hann góðs án gátu,
geði það bráðlátu
sýnist seinka n\jeg.
En trúa spá
um þraut og þrá,
það fyrir tíma,
er talið að stíma
og tapar skapi kátu.
í lok hinnar miklu lífskveðju lofar hið þjak-
aða skáld guð og á góða heimvon:
Skal eg þér þá
heiðminn há
í helgra gildi,
græðarinn mildi,
gjalda um aldir alda.
Þegar Stefán Ólafsson hallaði þreyttu höfði
að hægindi og Kristín dóttir hans veitti hon-
um hinstu þjónustu, hafði kveðskapur hans
frumortur Útt eða ekki verið prentaður, en
sálmaþýðingar eftir sig kynni hann að hafa
séð á bók.
Sálmaflokkurinn mikli um pínu og dauða
drottins vors hafði hins vegar ekki lengi geng-
ið í handritum manna á meðal, er hann fékk
að þrykkjast. Skáldsmekkur kynstofnsins var
óspilltur, andríki og orðsnilld þessara sálma
svo ólýsanleg, metnaður norðlenskra bóka-
gerðarmanna slíkur, að þegar árið 1666, átta
árum fyrir dauða höfundar, voru Passíusálm-
amir, eins og þeir tíðast hafa verið nefndir,
gefnir út á bók, prentaðri á Hólum í Hjalta-
dal, og var það að vísu fjarri miðpunkti heims-
ins. Kannski hefur Gísla Þorlákssyni, hinum
þríkvænta bamlausa biskupi, ekki aðeins
miklast ágæti sálmanna. Vera má að honum
hafi fundist þeir Hólamenn eiga nokkra skuld
að gjalda skáldinu sem svipt var móður sinni.
Herra Guðbrandur var langafi Gísla Þorláks-
sonar.
Síðan þetta gerðist 1666, hafa Passíusálmar
sr. Hallgríms verið gefnir út miklu oftar en
nokkurt annað lesmál á íslandi, milli 70 og
80 sinnum, og kemst þar auðvitað ekkert í
námunda.
En fleira gerðist markvert 1666 en útgáfa
sálmanna um pínu Krists, á afskekktum stað
veraldarinnar. Suður í Görðum á Álftanesi,