Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.1995, Qupperneq 6

í
DAVÍÐ STEFÁNSSON
Vodka
Þessi rússneska rúbla er mín.
Ég er ríkur. Ein flaska er nóg.
Ég kem ekki inn á knæpu til þín
til að kaupa mér sokka né skó.
Slíkt hef ég aldrei frá barnæsku
borið.
- Blessað sé rússneska vorið.
Oh-hó.
Nú lyftist brúnin, nú léttist sporið.
Ég lifi, - gleðin er mín.
Vodka . .. brennivín.
Beiskt, salt
og betra en allt.
Það brennir. Það kæfir.
Það hvílir. Það svæfir.
Þetta er drykkur,
sem þrælum hæfir.
En boðorðin segja: Þú skalt, þú
skalt
ekki.:.
Hinn þyrsii veit betur . ..
þúsundfalt,
og þess vegna er gott, að ég
drekki.
Þegar húsvilltum hundi er kalt,
flýr hann inn
um fyrstu dyr.
Þetta er kjallarinn minn,
ég hef komið hér fyr.
Átti keisarinn þennan stól?
Skál.
Skál fyrir stjörnum og sól.
Það glitrar. Það skín,
og gleðin er mín.
Vodka . . . brennivín.
Skál, skál fyrir þingi og þjóð
og þrælum, sem gjalda í ríkissjóð,
og valdi, sem ver
sig með vopnuðum her,
og drottnandi stétt,
sem finnst ranglætið rétt.
Fleiri brennandi bál.
Meira blikandi stál.
Meira verksmiðjuskrölt.
Fleiri sýrur og sölt.
Meira silki og ull.
Meira silfur og gull.
Hégómi. Bull.
Fleiri kirkjur og krár.
Fleiri krókódílstár.
Drekkjum samvizku og sál.
Skál.
Og hirðum hvorki um bók eða
blað,
stund eða stað,
stjórn eða frelsi... Hvað er það?
Þið öreigar og þrælar, sem enga
gleði þekkið.
Drekkið. Drekkið.
Það svalar. Það kæfir.
Það hvílir. Það svæfir.
Vodka . . . Brennivín.
Hrafn Jökulsson valdi.
vel. En ekki hefur skáldið talið rétt að segja
frú Theodoru frá Katarínu. — Bréfkaflinn
um Vesúvíus og Pompej er eins konar drög
að ljóðinu Neapel (eða Napólí) sem birtist í
Kveðjum:
Frá ströndinni Vesúv stoltur rís,
starir sem guð yfir Paradís
og minnir á dóm og dauða.
brennisteinsfúlum gufum gýs,
en geymir sér eldinn rauða.
í lok bréfsins til Theodoru segir Davíð:
„Eftir nokkra daga fer ég héðan frá Róm
og til Assisi, þaðan til Firenze og svo til
Veneziu — og svo norður á við. Ég uni mér
mjög vel meðal óþekktra. Perlur tala með
geislagliti, blóm með ilmi og mállausir með
svip og bendingum. Hér er yndislegt að
vera.“
Um þetta bil fengu Davíð og Ríkarður
leyfí til að ganga fyrir páfann. Var það
norskur málari sem þeir kynntust, Spange
að nafni, sem útvegaði þeim leyfi til þess.
Með þeim Spange og Davíð mun hafa tek-
ist vinátta og saman fóru þeir frá Róm til
Assisi 29. apríl.
ASSISIOG Hið UMBRÍSKA VÍN
í bréfí til Bjöms 0. Bjömssonar, 15. októ-
ber 1921, skrifar Davíð á þessa leið:
„Ég man ekki hvort ég hef sagt þér frá
dvöl minni í Assisi. Þar skulum við byija.
Þar hefur mér liðið best á allri för minni.
Það er guðdómlegur bær. Hann stendur
sunnan í fjallshlíð og horfír yfír Umbríuslétt-
una. Þar eru fomlegar byggingar, eldgömul
steinhús, mosavaxin þök, mjóar götur og
steinlagðar að fomum sið. Þar vagga olíu-
viðartré og syprusviður, þar anga rósir og
reykelsi. Bærinn og umhverfið er innilega
vinalegt og minningin um hinn heilaga
Fransiskus og St. Ciöru hvílir yfir öllu eins
og sólmóða. Kirkjuklukkurnar hringja og
hljómur þeirra er hreinni og voldugri en ég
hef nokkurstaðar fyrr eða síðar heyrt.
St. Fransiskusar kirkjan er innan veggja
fegursta kirkja sem ég hef séð. Að vísu
má kalla öll þau skýli Guðs hús þar sem
fegurð og friður ríkir — en ég á við það
að það er blátt áfarh eins og kirkjunni, stein-
inum, lofti og gólfi sé gefíð eitthvert æðra
vald. Kirkjan er þannig byggð að neðst er
grafkapella hins heilagá manns, sem gekk
að eiga ungfrú Fátækt ,og gekk hálfblindur
um heim og boðaði mönnum kristindóm.
Þar brennur alltaf ljós eins og við grafir
Péturs og Páls í Róm. í grafkapellunni er
alltaf dauðahljótt. Ég kom þar þrisvar sinn-
um og alltaf var þar einhver fyrir, sem kraup
og bað og þakkaði. Annað er ekki hægt þar
að gera. — Balsac segir að maðurinn sé
mestur þegar hann krýpur. Það er fallega
sagt og svo satt.
Upp úr grafkapellunni göngum við svo
upp í undirkirkjuna sem kölluð er og henni
verður ekki lýst í fám orðum. En það er
Guðshús. Fresko á veggjum og hvelfingu,
mósaikgólf. Inn um málaðar rúður fellur
dauf birta sem varpar dularfullu lífí á hinn
dauða stein. Loftið er fullt af auðmýkt og
friði. Svo upp í yfirkirkju. Þar eru veggirn-
ir þaktir með freskomyndum eftir Giotto,
hinn auðmjúka meistara. Þær eru allar um
atvik úr lífi St. Fransiskusar. Öll er kirkjan
hin dýrlegasta að innan. Að utan er hún
blátt áfram og lítil fyrir kirkju að sjá. En
þannig var hinn heilagi Frans líka. í Assisi
er mikið trúarlíf. Fjöldi af munkum og helg-
um mönnum og pílagrímum. Kirkjulegar
skrúðgöngur og hátíðahöld.
Allt hjálpaðist að til að vekja ást mína á
bænum. Þar kynntist ég ítalskri konu sem
ég aldrej gleymi. Við skildum hvort annað
og við grétum þegar við skildum. Síðar
skal ég segja þér frá ævintýri okkar. Það
er fegursta minning sem ég á frá suðurför
minni. En ekki meira um það í bréfí. Við
verðum að skilja við Assisi en horfum þang-
að meðan við getum. Sjaldan hef ég fundið
til sárari saknaðar en þegar ég fór þaðan.“
Davíð bað vin sinn að þegja um ítölsku
konuna en varla er saknæmt að ljóstra upp
um hana nú. En er ekki hér komin kveikjan
að hinu heita og þysmikla mælskukvæði um
Tinu Rondóní:
- - - Skenktu á skál mína á ný.
Ég elska þitt umbríska vín.
Iif mitt logar af þorsta
og ljóðum til þín.
Næst á eftir Tínu Rondóní í Kvæðum
stendur annað sem vísar á þessar slóðir.
Ég nefni nafnið þitt:
Ég nefiii nafnið þitt,
og nóttin verður hlý.
Ég heyri klukknaklið
frá kirkju í Assisí.
Þú kemur móti mér
í minninganna dýrð.
í sólskin og söng
er sál mín endurskírð.
í Feneyjum Og Norður
YfirAlpa
Davíð heldur áfram í tilvitnuðu bréfí til
Bjöms O. Björnssonar og tekur nú upp línu
úr kvæðinu Með lestinni, sem hann hefur
verið að yrkja um þessar mundir:
„En eimlestin æðir, skelfur, öskrar og
reyknum spýr. Og við stígum af henni í
Feneyjum. Borg gleðinnar og hafsins. 117
eyjar liggja þar eins og floti við festar. Þar
eru engir hestar. Enginn bfil. Enginn vagn.
Er það ekki guðdómlegt, Björn? En gegnum
álana líða gondólar, svartir og gljáandi í
brennandi sólskininu. Fegurst er þar á
kvöldin. Þá er höfnin þakin í ljósum. Loftið
skelfur af sælu og unaði og ástarsöngvum.
Markúsarkirkjan er eins og óperuhöll ætti
að vera. Ég borðaði á Lido á hveijum degi.
Sólarhitinn var iítt þolandi, ég gekk í lérefts-
fötum, lá allsnakinn á nóttinni, át kirsuber
á daginn og drakk og drakk en var þó allt-
af þyrstur. En ég elska Feneyjar og vona
að koma þangað síðar.“
Um þessa einstæðu borg yrkir Davíð
kvæði sem birtist í Kveðjum og hefst svo:
Feneyjar liggja eins og hafskip á heiðbláum öldum.
Á heillandi kvöldum
í festamar miklu þær toga, -
og stjörnurnar loga.
Svalandi blærinn um Markúsarmusterið streymir.
Marmarann dreymir. -
Klukkumar hætta að hringja,
en fiðlumar syngja.
Enn listænna er þó kvæðið um Feneyja-
meyna, Konan með sjalið, raunar eitt af
ágætustu kvæðum skáldsins, opinskátt og
dularfullt í senn:
Hún kom eins og draumur,
konan með sjalið,
og hlustaði í kyrrðinni
á kvöldbylgj uhj al ið.
Hún brosti með sjalið
um bijóstin vafið...
— En ég var blærinn,
sem barst um hafið.
Ég var blærinn,
sem bærði sjalið,
og veit hvað bak við það
brennur falið.
Ég var blærinn,
sem barst yfir eyna,
og faðmaði að mér
Feneyjameyna.
Og nú er hún horfin.
- En nóttin er fógur
og segir hjartanu
helgisögur.
Og enn syngur blærinn
og bylgjuhjalið ,
um hvítasta bijóstið
og svartasta sjalið.
Enn heldur skáldið áfram ferðasögunni:
„Svo til Veróna. Þar var ég við sýningu í
gömlu hringleikahúsi sem stendur í allri
sinni dýrð enn þann dag í dag. í þúsunda
tali sat fólkið þar á steinbekkjum undir
stjörnubjörtum himninum. Veróna var
griðastaður Dantes þegar Firense gjörði
hann útlægan. Vinaleg borg og skrautgripa
centrum Ítalíu. — Upp í lestina og nú norð-
ur, norður móti næðing og nótt. Og ég kveð
Italíu og þakka guðum og stíg af í Inns-
bruck.“
Þama endar frásögnin í bréfí skáldsins
til Bjöms 0. Bjömssonar og virðist fram-
hald bréfsins hafa glatast. Til Innsbruck
vom Davíð og Spange, förunautur hans,
komnir 17. júní. Þá hitti Ríkarður Jónsson
þá aftur, að því er dagbók hans greinir.
Tveim dögum síðar endar dagbókin og er
Ríkarður ekki lengur til frásagnar um suður-
göngu Davíðs. Atvik og sýnir úr ferðinni
verða skáldinu enn að yrkisefnum, eins og
í ljóðinu um Rósamundu í bjálkakofa við
fljótið Inn. Skömmu fyrr hafði skáldið verið
um skeið í Týról og „skemmt sér við þmm-
ur og eldingar á hveiju kvöldi af svölum
gistihússins sem hann bjó á,“ segir frændi
hans, Einar Guðmundsson. Þar hafði loft
verið svækjuheitt. Nú lá leiðin norður yfír
Alpana, inn í kuldann. í Brennerskarði heit-
ir ljóð sem Davíð skipar aftast í Kvæðum.
Það er kveðja hans til Suðurheims eftir
þessa ógleymanlegu ferð:
Að baki mér signir sólin
hinn suðræna blómagarð,
en nístandi norðanstormur
næðir um Brennerskarð.
Ég kveð þig, suðræna sumar.
Þú sólbrenndir vanga minn.
Hann hitaði mér um hjartað
heitasti geislinn þinn.
Ég er á heimleið, herra,
og hræðist ei storm né ís.
- Það er mín köilun að kveða
í klakans Paradís.
Og það gerði Davíð. En hann bjó lengi
að áhrifum suðurgöngunnar og engin utan-
ferð hans síðar varð honum svipað því eins
fijó. Hún breytti einnig sýn hans á umhverf-
ið og sjálfan sig, tilfínningalífíð losnaði úi
læðingi. Að því víkur Hulda Á. Stefánsdótt-
ir: „Fyrir Ítalíuförina hafði Davíð verið inn-
hverfur og hlédrægur, svo að jaðraði við
feimni, en eftir þetta bar við að hann sleppti
fram af sér beislinu, svo að um munaði
einkum ef hann var við skál, og gat þá
orðið ofsafenginn í skapi.“ Þetta segir Hulda
í minningum sínum, undir lok kaflans seir
fjallar um kynni þeirra Davíðs. Svo er ac
sjá að sú breyting sem Huldu þótti orðin é
honum hafí fjarlægt þau hvort öðru, endt
skildi leiðir þeirra skömmu síðar. Þessi utan-
för hafði þannig veruleg áhrif á persónulegl
líf Davíðs. Og hún átti sinn þátt í að aukt
ævintýraljómann um skáldið í augum les-
enda. Menn verða að hafa f huga að þettc
var löngu fyrir daga túrisma og nútíms
myndmiðlunar, og utanferðir voru munaðui
útvalinna. Almenningur átti þess engar