Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1995, Qupperneq 12

-i
Hér er reynt að gefa tíl kynna stærðar-
hlutföll og útlit miðaldadómkirkjunnar
í Skálholtí í samanburði við kirkjuna
sem þar er nú. Kirkjur með jafh-
stórum grunnfletí og Klængskirlqa,
að viðbættum stöplinum, stóðu í
Skálholtí frá dögum Klængs og
fram yfir miðja 17. öld, eða í
rúmar 5 aldir. Þetta voru
Klængskirkja (1153-1309),
Árnakirkja (1310-1527),
Ögmundarldrkja (1527-1567),
og Gíslakirkja (1567-1650/1673).
Útíits- og grunnmynd
miðaldakirkjunnar eru
samkvæmt niðurstöðum
Harðar Agústssonar í rití
hans Skálholt, Kirkjur.
Ölturu, eitt
þeirra helgaö
Maríu mey a Kórstólar fyrir
biskupa og klerka
Heildarlengd kirkjunnar var um 48,5 metrar
Framkirkjan um 11 metrar á breidd Formessualtari eba krossaltari -I
Steinhellugólf
Stöpullinn var byggbur í tíb Páls biskups ■
Klængur biskup
og dómkirkjan
í Skálholti
ygging stóru íslensku miðaldadómkirknanna,
fyrst á Hólum og síðan í Skálholti, hlýtur að
teljast eitt af meiri háttar undrum íslenskrar
sögu og menningar. Þessi stórbrotnu mann-
virki virðast hins vegar ekki vera ofarlega í
Miðaldadómkirkj urnar
á Hólum og í Skálholti
voru menningar- og
byggingarsöguleg afrek
og miklu stærri en
núverandi kirkjur þar.
Það var Klængur
biskup Þorsteinsson
sem réðist í þessa þriðju
kirkjubyggingu í
Skálholti á tímabilinu
1153-1159 og
kostnaðurinn
samsvaraði 1600
kúgildum.
Eftir ERLEND
SVEINSSON
hugum okkar nútíma íslendinga enda fátt'
eitt, sem komið getur ímyndunarafli okkar á
flug i þessu sambandi. Ef ekki væri fyrir
rannsóknir Harðar Agústssonar listmálara
og fræðimanns, sem hefur gert þessu efni
skil í stórmerkum bókum sínum, virðist ekki
margt vera í þjóðararfi okkar, sem ýtir und-
ir umhugsun um þessa stórkostlegu umgjörð
kristnihalds og samfélagsmótunar þjóðarinn-
ar á miðöldum. Af lestri Sturlungu og bisk-
upasagna fæst einungis takmörkuð, brota-
kennd mynd af þessari horfnu kirkjuveröld.
Væru þessar kirkjur uppistandandi á okkar
dögum, má telja næsta fullvíst að þær drægju
að sér hópa pílagríma og ferðamanna líkt
og stóru miðaldadómkirkjur Evrópu, sem
voru að rísa um líkt leyti, gera nú. Þær
myndu jafnframt greiða okkur leið að hinu
dulúðarfulla, mér liggur við að segja ,jóskilj-
anlega“ kaþólska miðaldasamfélagi Islend-
inga, sem fæddi okkur og fóstraði sem þjóð
í fimm aldir. Hér á eftir og í tveimur næstu
Lesbókum birtast hugleiðingar, sem sprottn-
ar eru upp úr undirbúningi að gerð kvik-
myndaþríleiks í tilefni af þúsund ára kristni-
tökuafmælinu og tvöþúsund ára fæðingaraf-
mæli Frelsarans um næstu aldamót en þessi
myndaflokkur hefur m.a. það markmið að
gefa innsýn í heim stóru íslensku dómkirkn-
anna á miðöldum. Þessum hugleiðingum er
ætlað að gefa tilfinningu fýrir baksviði bygg-
ingafræmkvæmdanna um miðja tólftu öld.
Við sjáum grilla í stórbrotið mannlífsdrama
og tengsl við hræringar í hinum kristna heimi,
sem kraumar af endurnýjuðum krafti um
þetta leyti. Stuðst er við heimildir svo langt
sem þær ná en þar sem þeim sleppir er hug-
myndarfluginu gefínn laus taumurinn. Það
var fimmti biskupinn í Skálholti, Klængur
Þorsteinsson, biskup 1152-1176, sem hafði
forgöngu um að láta reisa stóru miðaldadóm-
kirkjuna í Skálholti, þriðju kirkjubyggingu
staðarins, sem reist var á tímabilinu 1153
til ca 1158/59. Hörður Ágústsson telur að
þurft hafi um 3-5 ár til að reisa kirkju á
borð við kirkju Klængs, sem kemur heim og
saman við þá staðreynd að Nikulás ábóti, sem
tók þátt í vígslu kirkjunnar kom til landsins
úr suðurgöngu um 1154/55 en hann lést
1159.
MlKILS METINN
Reyknesingur á HÓLUM
Klængur Þorsteinsson, biskup, hefur verið
álitinn fæddur um 1105. Hann var af ætt
Reyknesinga og var faðir hans Þorsteinn
Arnórsson en móðir Þorkatla, dóttir Ara
Þorgilssonar á Reykhólum. Höfuðból ættar-
innar er Reykjahólar á Barðaströnd. Ekki
verður þessi ætt talin til höfuðætta á dögum
Klængs, þegar Haukdælir og Oddaveijar
bera ægishjálm yfir aðrar ættir landsins.
Lýsing Hungurvöku á útliti Klængs undir-
strikar þá persónutöfra sem hann hefur haft
tii að bera. Þar segir að hann hafi verið „vænn
maður að áliti og meðalmaður að vexti, kvik-
legur og sköruiegur og alger að sér. Um
hæfileika Klængs og menntun segir að hann
hafi verið ritari góður og hinn mesti lærdóms-
maður. Hann var málsnjallur og öruggur að
vinfesti og hið mesta skáld. Búinn visku og
málsnilld. Honum voru og landslögin í kunn-
ara lagi. Það var Reyknesingurinn Þorkatla,
móðir Klængs, sem kom honum í Hólaskóla
12 vetra gömlum, „á hendi fólginn Jóni bisk-
upi af móður sinni til fræðináms", eins og
segir í Jóns sögu, þar sem hann er talinn
upp fyrstur, þegar kemur að því að segja frá
lærisveinum á Hólum. Honum er síðan lýst
þannig að hann hafi orðið „hinn besti klerk-
ur og var lengi síðan sæmilegur kennimaður
í Hólakirkju, hinn mesti uppihaldsmaður
kristninnar, predikandi fagurlega guðs orð
undir stjórn og yfírboði tveggja Hólabiskupa,
Ketils og Bjarnar. Hafði hann marga vaska
lærisveina undir sér, ritandi bækur margar
og merkilegar". í nemendahópnum á Hólum
eru menn, sem síðar eiga eftir að koma við
sögu Klængs, þeirra á meðal er Hreinn, sem
Klængur skipaði ábóta að Þingeyrum og
Bjöm Gilsson, síðar biskup á Hólum. Svo
virðist sem Klængur sé á Hólum allt þar til
hann er valinn Skálholtsbiskupsefni eða frá
því um 1117 til 1151.
LÍFSNAUTNAMAÐURINN
Um leið og farið er viðurkenningarorðum
um hinn mesta uppihaldsmann kristninnar,
sem predikaði guðs orð svo fagurlega og
hafði marga vaska lærisveina undir sér, þá
stenst höfundur Jóns sögu ekki þá freistni
að minna á hina hliðina á persónu Klængs,
lífsnautnamanninn. Segir frá því í tengslum
við baráttu Jóns helga gegn klámfengnum
skemmtunum fólks í dansi og vísnakveðskap:
„Þat er sagt að hinn heilagi Jón biskup kom
at einn tíma er einn klerkur, er Klængur hét
og var Þorsteinsson, er síðan varð biskup í
Skálaholti, las versabók þá er heitir Ovidius
de arte. En í þeirri bók talar meistari Ovid-
ius um kvenna ástir og kennir með hveijum
hætti menn skulu þær gilja og nálgast þeirra
.vilja. Sem hinn sæli Johannes sá og undir
stóð hvað hann las, fyrirbauð hann honum
að heyra þess háttar bók og sagði að manns-
ins breyskleg náttúra væri nógu framfús til
munúðlífís og holdlegrar ástar, þó að maður
tendraði eigi sinn hug upp með saurligum
og syndsamlegum diktum. Hér eru ef til vill
forsendur fyrir því, að Klængur skyldi hafa
fallið í þá freistni að eignast barn með ná-
skyldri frændkonu sinni, Yngvildi Þorgils-
dóttur. Hér var um svonefnt frændsemissp-