Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1995, Blaðsíða 3

LESBðE
@ @ 0 [a] 00 [b] 0 @ [g n □ d m
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Forsídan
Myndin er í tilefni stríðsloka í Evrópu fyrir
50 árum. Þannig leit þýzka borgin Niirn-
berg út þegar átökunum lauk.
Fridur
í Evrópu. Það var langþráð fyrir 50 árum
þegar Ejóðveijar lýstu yfir skilyrðislausri
uppgjöf og daginn eftir var friðardagur
haldinn hátíðlegur, bæði hér og víða um
heim. í þessari seinni grein um stríðslok í
Evrópu er farið yfir gang styrjaldarinnar
frá því bandamenn fara yfir Rín og þar til
rússneski herinn nær Berlín.
Vígsla
hinnar stórkostlegu dómkirkju Klængs bisk-
ups í Skálholti var í stíl við bygginguna.
Ekki færri en 840 fyrirmönnum þjóðarinnar
var boðið til veizlu í Skálholti, segir Erlend-
ur Sveinsson í þriðju og síðustu grein sinni
um Klæng biskup og miðaldakirkjuna.
JÓHANNJÓNSSON
Blítt lætur
veröldin
Blítt lætur veröldin.
Drjúpa döggvartár
um dalvíðis hár.
Nóttin hverfur vestur
um víðisunnir blár
og vekur þá er sofa, sofa.
Blítt lætur veröldin.
Huliðsheimum frá
heyrast klukkur slá.
Nóttin dreypir draumveigum
dagsins varir á
og hlundi vefur þá er vaka, vaka.
Blítt lætur veröldin.
Bíð ég þín í kvöld
bak við rökkurtjöld,
sorgin mín með húm um brár
og bleikra lokka fjöld
og andvökunnar haf í augum þínum.
Jóhann Jónsson fæddist á Staðarstað 1896 og dó úti í Þýzkalandi 1932 og hafði
þá átt þar heima um árabil og átt við mikla vanheilsu að stríða. Þebctastur er
Jóhann fyrir Ijóð sitt, Söknuð, sem síðan hefur verið talið eitt af íslenzkum tíma-
mótaljóðum á þessari öld.
B
B
Dómgreind
og siðareglur
Inýafstaðinni kosningabaráttu bar
siðferði stjórnmála einstaka sinn-
um á góma. Ég man einkum eft-
ir tvennu úr þeirri umræðu. Fyrra
atriðið er að Jón Baldvin Hanni-
balsson hélt því fram að rangt
væri og villandi að tengja spill-
ingu í stjórnmálum við einstaka
stjórnmálamenn. Spillingin, sem raunar
væri að hans mati tiltölulega lítil t íslenzkum
stjórnmálum, tengdist einkum sóun almann-
afjár sem skýra mætti með því að stjórn-
málamenn útdeildu úr sjóðum til verkefna
sem vörðuðu kjördæmabundna hagsmuni
þeirra sjálfra. Þess vegna þyrfti að setja
reglur sem fyrirgirtu hagsmunaárekstra af
þessu tagi. Ekki skal ég ábyrgjast að þetta
haft nákvæmlega verið málflutningur frá-
farandi utanríkisráðherra, en nokkum veg-
inn. Hitt man ég betur, og þá er ég kominn
að síðara atriðinu, að þegar minnzt var á
siðareglur í stjórnmálum hristi forsætisráð-
herra hausinn. Hann sagði eittsetja siðaregl-
ur í stjórnmálum því ef menn hefðu ekki
dómgreind til þess að meta hvað væri rétt
og rangt þá myndu engar siðareglur bæta
úr því. Samstundis benti hann á höfuð sitt
til að leggja áherzlu á orð sín og að hann
hefði slíka dómgreind. Einungis maður með
góða dómgreind getur ávítað aðra með
þunga: „Svona gerir maður ekki.“
Þessi viðhorf eru skemmtilega andstæð:
Davíð einstaklingsbindur siðferðið og segir
siðareglurnar aukaatriði; í viðhorfi Jóns
Baldvins felst aftur á móti að villandi sé
að einblína á einstaklingana því stjórnsiðirn-
ir ráði ferðinni. Bæði viðhorfín fela í sér
sannleikskjarna, en eru þó of takmörkuð til
að byggja á skynsamlega hugsun um sið-
ferði stjórnmála. Annmarkar einstakling-
sviðhorfsins eru augljósari, þótt það sé
ábyggilega vinsælla. Það er ótrúlega a!-
gengt að heyra því haldið fram hér á landi
að almennar reglur séu aukatriði í siðferðis-
efnum. Siðferðið varði hinn innri mann, til-
finningar hans, skynsemi og smekk, en eigi
ekki að lúta lögum settum af Guði eða
mönnum. Sannleikskjarninn í þessu er sá
að þeir þroskuðu innri eiginleikar manna
sem við nefnum mannkosti eða dygðir geta
ráðið úrslitum um það hvernig einstaklingar
bregðast við aðstæðum sínum og öðru fólki.
Dómgreindin leikur þar lykilhlutverk því hún
er sá hæfileiki að meta af réttsýni hvað
máli skiptir hveiju sinni.
Það er hins vegar varasamt og villandi
að líta svo á að þessi aðstæðubundna rétt-
sýni sé andstæð öllum siðareglum. í fyrsta
lagi er það afar ólíklegt að dómgreindin
næði að þroskast ef einstaklingurinn myndi
ekki læra að lúta neinum reglum; í öðru
lagi yrði mat manna á aðstæðum hveiju
sinni afar ómarkvisst ef það væri ekki upp-
lýst af almennum siðareglum. Hér á ég að
vísu einkum við óskráðar siðareglur og
margir halda því fram að öðru máli gegni
um skráðar siðareglur. Það er engu líkara
en þeir haldi að séu siðareglur skráðar, þá
leysi þær dómgreindina af hólmi og einstak-
lingurinn verði laus allra mála. Þetta er
grundvallarmisskilningur. Það er alrangt að
líta svo á að skráðar siðareglur dragi á ein-
hvern hátt úr ábyrgð þeirra einstaklinga sem
þær varða eða mikilvægi þess að þeir ígrundi
siðferðileg álitamál eins og kostur er. Hitt
er líka rangt, sem forsætisráðherra hefur
gefið í skyn, að skráðar siðareglur séu til
einskis ef dómgreind manna er áfátt. Öðru
nær: slíkar reglur geta verið sá áttaviti sem
þokukennd hugsun þarf á að halda til að
álpast ekki í ógöngur.
Ég sé einkum þrenn rök fyrir því að siða-
reglur verði skráðar í stjórnmálum. Fyrstu
rökin eru uppeldisleg: Það væri afar gagn-
legt fyrir stjórnmálamenn að velta því skipu-
lega fyrir sér hveijar starfsskyldur þeirra
eru. Með því myndu stjórnmálamenn gera
það heyrinkunnugt hvernig þeir líta á störf
sín og biðja um að vera metnir samkvæmt
því hvernig til tækist. Önnur rökin varða
eftirlit með störfum stjórnmálamanna:
Skráðar siðareglur myndu skýra betur
ábyrgð valdhafa og gera betur kleift en nú
að draga þá til ábyrgðar fyrir embættis-
færslu. Þriðju rökin varða stjómsiðina: Mik-
ilvægasta atriðið til að draga úr spillingu í
stjórnmálum er að bæta starfsvenjur stjóm-
málamanna og skráðar siðareglur geta ver-
ið áhrifaríkt tæki í því skyni. Skráðar siða-
reglur í stjórnmálum ættu að vera fáar og
skýrar. Brýnast er að skrá siðareglur um
embættisfærslur þar sem mestar líkur eru
á því að valdsmenn þjóni sérhagsmunum
sínum fremur en almannaheill. Þetta á sér-
staklega við um embættaveitingar og með-
ferð almannafjár sem og til að fyrirbyggja
hagsmunaárekstra veggi^ starfa stjórnmála-
manna á öðrum sviðum samfélagsins.
Reynslan hefur sýnt það ótvírætt að hinar
óskráðu siðareglur og bijóstvit stjórnmála-
manna hafa ekki dugað í þessum efnum.
Það er gróf einföldun á vandanum að bregða
þeim mönnum um dómgreindarskort eða
siðferðisbresti sem stundað hafa fyrirgre-
iðslupólitík hér á landi. Slíkt framferði hef-
ur verið réttlætt af ríkjandi stjómsiðum og
stjórnkerfi. Þetta er hinn mikilvægi sann-
leikskjami í því viðhorfi, sem Jón Baldvin
hélt á lofti, að stjórnsiðirnir ælu á spillingu
sem flestir flokkar legðu blessun sína yfir.
Til að bæta úr þessu þarf því margt annað
en skráðar siðareglur. Svo dæmi sé tekið
er vænlegasta leiðin til þess að draga úr
staðbundinni fyrirgreiðslupólitík líkast til sú
að gera landið að einu kjördæmi. Það myndi
knýja löggjafann til þess að rækja betur
)að meginhlutverk sitt að setja almennar
leikreglur.
Sú siðagagnrýni á stjómmálin sem gefur
í skyn að stjórnmálamenn séu upp til hópa
spilltir eða dómgreindarskertir einstaklingar
er því ekki bara röng heldur dregur hún
fjöður yfír rót vandans. Siðgæðisvitund
stjórnmálamanna er ábótavant vegna þess
að þeir tileinka sér ríkjandi stjórnsiði gagn-
rýnislítið og halda þannig uppi hugsunar-
hætti og vinnubrögðum sem standa góðum
stjórnmálum fyrir þrifum. Dómgreindin
ruglast vegna þess að ríkjandi stjómsiðir
fela í sér mælikvarðann á það hvað er sjálf-
sagt og réttmætt i stjórnmálum. Það er
afar skiljanlegt að þeir sem vilja veija ríkj-
andi stjómsiði séu andvígir öllum tilraunum
til þess að siðvæða stjórnmálin. Skráðar
siðareglur mýndu setja valdsmönnum skorð-
ur í því skyni að tryggja betri þjónustu við
almannaheill. Slíkar leikreglur myndu
þrengja kosti stjórnmálamanna til þess að
beita valdi sínu af geðþótta eða í samræmi
við spillta stjórnsiði. Hernaðarlist þeirra
yrði takmörk sett. Ráðamenn sem vilja hafa
frítt spil í valdataflinu skírskota því að sjálf-
sögðu til dómgreindar(s)innar sem æðsta
dómstóls um siðferði stjómmála.
En þótt skráðar siðareglur geti átt þátt
í því að bæta stjórnsiði, þá em hvorki þær
né önnur aðhaldsúrræði, sem við kunnum
að finna, trygging fyrir góðu siðferði. Því
það gildir jafnt í stjómmálum sem á öðmm
sviðum mannlífsins að góð verk eru borin
uppi af traustu og réttsýnu fólki. Skráðar
siðareglur munu aldrei spanna nema lítinn
en mikilvægan hluta af starfssviði stjórn-
málamanna og í flestum efnum munu dóm-
greind þeirra og mannkostir ráða mestu um
hvemig til tekst. Það er því rangt að van-
meta hlut einstaklinga í siðferði stjórnmála
og kenna stjórnsiðunum um allt sem miður
fer. Einstakir stjómmálamenn verða ávallt
að axla störf sín af samvizkusemi og leitast
við að taka réttlátar ákvarðanir. í því verk-
efni eiga almennar siðareglur að vera dóm-
greindinni stöðug áminning og leiðarljós.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. MAÍ1995 3