Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1995, Blaðsíða 4

List og heimspeki 4
C<*x r 3L •
Siöpruöi
ferningurinn
að er oft talað um að viðfangsefni listamanna
sé listin sjálf, og til að skilja það sem lista-
menn eru að gera þá þurfi að skilja listina.
En hvað þýðir þetta eiginlega? Hvað er verið
að fara fram á og hvers vegna ætti nokkur
Það er athyglisvert að
velta fyrir sér hvers vegna
aðferð sundurgreiningar
og einföldunar hefur átt
jafn sterk ítök meðal
myndlistarmanna og
raun ber vitni. Aftur og
aftur, alla þess öld, hafa
þeir komið að sömu
frumatriðunum:
lóðréttum og láréttum
línum, svörtum og
hvítum
grátónaskalanum,
einlituðum flötum,
einföldustu formum.
Eftir GUNNARJ.
ÁRNASON
að hafa áhuga á „listinni sem slíkri“? Þegar
við förum til læknis þá viljum við ná fyrri
heilsu; þegar við förum til lögfræðings þá
viljum við ná fram rétti okkar; það er ekki
áhugi á læknislist eða lögfræði sem rekur
okkur til þeirra. Ættum við ekki sömuleiðis
að hafa áhuga á listinni vegna þess sem hún
kemur til leiðar, frekar en hvernig hún gerir
það?
Nú er svo komið að þegar talað er um að
listaverk hafí heimspekilegt inntak þá er yfír-
leitt ekki átt við að það hafí að geyma heim-
spekilegan boðskap, heldur að listin sé sín
eigin heimspeki; á svipaðan hátt og heim-
speki felst í því að mannleg hugsun kanni
möguleika sína, takmarkanir og ystu mörk,
þá hafa myndlistarmenn kannað möguleika,
takmarkanir og ystu mörk listarinnar.
Þessi undarlega þráhyggja um listina og
eðli hennar á sér nokkuð langa sögu. Hugur-
inn reikar aftur til eins af fyrstu atburðunum
sem marka upphaf nútímalistar, þegar franski
málarinn Edouard Manet sýndi málverk sitt
Olympia á opinberri Salon-sýningu í París
árið 1863. Málverkið sýnir nakta konu á legu-
bekk, til fóta er svartur köttur og bak við
hana er hörundsdökk þjónustumær sem held-
ur á blómvendi. Allir gagnrýnendur voru ein-
róma sammála um, að konan á myndinni
væri ljót og kötturinn skrípamynd, að mál-
verkið væri illa málað og siðlaust. Nú í dag
er erfítt að átta sig á því hvers vegna hún
vakti svo hörð viðbrögð, en það má geta þess
til að hún hafi farið í taugamar á hinum
smekkvísu veijendum listrænna gilda og þótt
auðvelt skotmark því hún sýndi kvenlíkama
sem skorti göfugt yfirbragð; hún sýndi gleði-
konu án þess að það mætti merkja nokkurn
siðferðilegan boðskap; og hún uppfyllti ekki
til hins ýtrasta þær listrænu kröfur sem voru
gerðar til handverks og stíls. Manet virtist
hafa gert í því að mála einungis miðlungi vel.
En hér urðu líka ákveðin vatnaskil í af-
stöðu manna til listar og starfs litamannsins.
Deilan snerist ekki um smekksatriði heldur
grundvallarviðhorf. Hvað er myndlistarmann-
inurn mest um vert að sækjast eftir í sinni list?
Ég rifja þennan atburð upp hér, ekki vegna
Manets, því hans þáttur og myndarinnar er
vel þekktur, heldur vegna franska rithöfund-
arins Emile Zola, sem var sá eini sem tók
upp hanskann fyrir Manet og gaf út bækl-
ing, þar sem hann varði myndina af alkunnum
Imi Knoebel: Grnce Kelly, 1991.
Josef Albers: Hylling ferningsins, 1961.
ákafa og hyllti listmálarann. Nú er deilt um
það hvort Zoia hafí skilið Manet rétt og það
er til sú munnmælasaga að Manet hafí sjálf-
ur látið þau orð falla að Zola hefði misskilið
sig (reyndar eru menn enn að deila um hvern-
ig túlka eigi myndir Manets). En það er ekki
aðalatriðið, því að í bæklingi Zolas beitir
hann athyglisverðri málsvörn sem ber vott
um furðumikla framsýni hans og var fyrir-
boði þess sem koma skyidi.
Til að skilja Manet verðum við að gleyma
þúsund hlutum, segir Zola. Hann er hvorki
að sækjast eftir ídealískri fegurð, né segja
sögu. Manet hefur ekki áhuga á að tjá sinn
huga eða lýsa skáldlegri hugmynd, hann er
hvorki söngvari né heimspekingur. Til að
skilja Manet verðum við að átta okkur á því
að hann er fyrst og fremst málari, segir Zola,
hann veit hvemig á að mála og það nægir
honum. Zola sér í honum analýtískan málara,
sem fæst aðallega við birtu og litgildi vissra
flata. Og í Olympíu sérstaklega er Manet að
stilla saman andstæðum birtutónum bjartra
og dökkra flata, eins og strengi á hljóðfæri.
Öll vandamál hafa verið endurskoðuð, segir
Zola, málaralistin hefur fundið sér traustan
grundvöll með nákvæmri athugun staðreynda
á myndfletinum.
Viðhorfí Manets til málaralistarinnar, eins
og því er lýst af Zola, á sér merkilega hlið-
stæðu í hugmyndum franska heimspekingsins
René Descartes um vísindalega aðferð sem
hann setti fram í bókinni „Orðræða um að-
ferð“ snemma á sautjándu öld, og markaði
upphaf nýaldar í heimspeki og vísindum. Við-
fangsefni vísindamannsins og heimspekings-
ins er að fínna þekkingu óbrigðulan grund-
völl. Til' þess að fínna slíkan grundvöl! yrði
að taka allt sem menn þættust vita til gagn-
gerrar skoðunar og greina í sundur í einföld-
ustu þætti. Og það er ekki fyrr en komið er
að atriði sem er svo einfalt og sjálfsljóst að
það er ekki hægt að efast um að fundinn er
grundvöllur til að hefja síðan uppbyggingar-
starf á ný og reisa trausta byggingu á óhagg-
anlegum grunni.
Svo gæti virst sem Zola sé að heimfæra
sambærilega aðferð upp á starf myndlistar-
mannsins; Manet hafí greint í sundurþá frum-
þætti sem málaralistin væri reist á og ein-
beitt sér að þeim þáttum í uppbyggingu mynd-
arinnar, sem skiptu mestu máli fyrir gildi
hennar sem málverks. Ur hinni margbrotnu
samsetningu ólíkra þátta hafði Manet sértek-
ið einn tiltekinn þátt, þ.e. samspil litatóna,
og allt annað laut tilgangi þessa samspils.
Blökkukonan og svarti kötturinn voru í mynd-
inni af þeirri ástæðu einni að myndin þurfti
dökka fleti á þessum stöðum. Manet hafði
afmarkað svið málaralistarinnar með því að
greina aðalatriði frá aukaatriði, og gera aðal-
atriðið að ráðandi þætti í uppbyggingu mynd-
arinnar.
Zola var ekki svo framsýnn að hann sæi
fyrir tilkomu abstraktlistarinnar, en fræjun-
um hafði verið sáð. Aðferð sundurgreiningar
og einföldunar bar þó ekki ávöxt fyrr en röskri
hálfri öld síðar, þegar hinn óbrigðuli grund-
völlur myndlistar birtist í líki ferningsins. Það
má líta á málverk rússneska konstrúktívistans
Kassimirs Malevichs, Svartur ferningur á
hvítum grunni, frá 1915, sem táknræna tíma-
mótamynd. Héðan í frá átti myndlistin að
vera laus úr viðjum eftirlíkingar og frásagn-
ar; það var búið að finná hina einföldustu
frumþætti sem afmörkuðu svið myndlistar:
línu, form, og liti.
Fernengurinn Sem
HUGSJÓN
Það var þó annar maður sem útfærði heim-
speki ferningsins á afdrifaríkari hátt en
Malevich, en það var arkitektinn Walter Grop-
ius. Sem skólastjóri Bauhaus-skólans lagði
hann grunninn að nýrri menntastefnu í mynd-
list, handverki og hönnun á árunum eftir
fyrri heimstyrjöld. Gropius leit svo á að List,
með stóru L-i, væri helsta böl listamanna,
handverksfólks, hönnuða og arkitekta. Það
þyrfti að fínna starfi þessa fólks nýjan grund-
völl sem væri ekki undir harðstjórn listrænna
hefða. „Femingurinn", sem samnefnari yfír
einföldustu frumþætti, býr yfir ýmsum kost-
um. Hann er einfaldur og ósamsettur. Hann
líkist engu nema sjálfum sér. Hann hefur
enga táknræna merkingu. Hann tilheyrir
engri hefð og á sér enga sögu, og því getur
enginn eignað sér hann, hvorki einstaklingur
né stétt manna. Frumformin og frumlitirnir
eru óhagganlegar staðreyndir sem eru fyrst
og fremst sjónræn hugtök, óbundin af gildis-
mati eða smekk.
Fyrir Gropius hafði ferningurinn tvo afger-
andi kosti sem svöruðu kröfum nýrra tíma.
Hann var fullkomlega lýðræðislegur og al-
mennur, það var ekki nokkur leið að einhveij-
ir gætu gert tilkall til ferningsins sem hluta
af sinni menningararfleifð - menningu nýrrar
aldar var ekki hægt að reisa á undirstöðu sem
tilheyrði einum þjóðfélagshópi frekar en öðr-
um. I öðru lagi, þá hafði ferningurinn ná-
kvæmlega sama gildi hvort sem var í málara-
list, skúlptúr eða arkitektúr. Það væri hægt
að ganga út frá sömu prinsípum í öllu starfi
sem laut að byggingu, hönnun eða myndsköp-
un, og því myndi ríkja fullkomið samræmi
milli allra verka, arkitekta, myndlistarmanna,
hönnuða og handverksmanna. Gropius gerði
sér vonir um að það væri hægt að samhæfa
starf myndlistarrnannsins við nútímafram-
leiðsluhætti og tæknivæðingu. Ferningurinn
yrði stökkpallurinn inn í framtíðina.
En Gropiusi skjátlaðist. Það leið ekki á
löngu áður en það var viðurkennt innan Bau-
haus skólans að myndlistariðkun og tækniv-
ædd framleiðsla væru í eðli sínu ólík og það
þýddi ekki að reyna að jafna því saman á
grundvelli sameiginlegrar formfræði og lita-
fræði. Samt sem áður hefur þessari hugmynd
verið tekið næstum sem sjálfsögðum hlut í
menntastofnunum víða um heim. Hugmyndin
um sameiginlegan grundvöll allra lista byggð-
an á einföldum prinsípum frumþátta var ósk-
hyggja ein, á sama hátt og tilraunir til að
sameina öll vísindi á grundvelli rökfræðinnar
reyndust tálsýn.
Sömuleiðis reyndist það tálsýn að feming-
urinn myndi ryðja brautina í átt til jafnræðis
í menningarmálum. Abstraktlistin var aldrei
það sameiningarafl sem menn gerðu sér í
upphafi vonir um. En þrátt fyrir þessi von-
brigði sneru myndlistarmenn ekki baki við
ferningnum.
FAGURFRÆÐI
Afneitunarinnar
Það er athyglisvert að velta fyrir sér hvers
vegna aðferð sundurgreiningar og einföldunar