Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1995, Blaðsíða 8

Sjálfur tók Hitler að sér að vera yfir vöm-
um Þýzkalands norðanmegin, en Himmler
átti að sjá um suðurhlutann. Það var þó ljóst
að hugur bandamanna stóð framar öðru til
þess að taka Berlín. Undanfari þess var fall-
byssuskothríða Rússa og gífuriegt sprengju-
regn í loftárásum Breta og Bandaríkja-
manna, daga og nætur.
Þann 24. apríl segir Morgunblaðið frá því
á forsíðu, að Rússar séu að umkringja Ber!-
ín; einkum hefur her Konievs verið mikilvirk-
ur. Þremur dögum síðar er enn barizt á fullu
og þá er það gert heyrin kunnugt að Göring
marskálkur, æðsti maður flugersins, Luftw-
affe, hefur sagt af sér. Jafnframt hefur Mus-
solini, leiðtogi fasista á Ítalíu og nánasti
bandamaður Hitlers, verið handtekinn á Norð-
ur-ítalíu. Þar var ekki verið að bíða eftir rétt-
arhöldum; Mussolini var skotinn ásamt fylgi-
konu sinni og líkin af þeim höfð til sýnis á
torgi, hengd upp á fótunum. Um leið lauk
vöm Þjóðverja á Norður Ítalíu.
BARIZT UM HVERT HÚS
Í síðustu viku aprílmánaðar var háð ormst-
an um Berlín og gegnir furðu hversu hörð
hún var og hversu ákaflega var varizt enda
þótt blasti við hveijum manni, að sú barátta
var vonlaus. Fræg torg og götur voru rústir
einar svo sem Alexanderplatz og Unter den
Linden. Svo var að sjá að ótrúlega margir
þýzkir hermenn virtu þá skipun Foringjans
að beijast til síðasta manns. Sjálfur hafði
hann ekki viljað yfirgefa borgina, en hélzt við
í rammgeru loftvamabyrgi, neðanjarðar,
ásamt fylgikonu sinni Evu Braun. Hann dreif
í að kvænast henni 29. apríl. Fanatískasti
fylgismaður Hitlers, áróðursráðherrann Jósef
Göbbels, var þama einnig ásamt konu og
bömum. Þau gátu ekki hugsað sér að lifa
endalok Þriðja ríkisins; myrtu fyrst bömin
og frömu svo sjálfsmorð.
Þann 3. mai fékk heimurinn fréttir af enda-
lokum Hitlers. Einnig hann hafði fallið fyrir
eigin hendi, en Eva Braun tók inn eitur.
Göring var handtekinn um líkt leyti. Lengi
var á huldu hvað orðið hafði um líkamsleyfar
Hitlers. Það hefur nú nýlega verið upplýst
að líkin lentu í Höndum Rússa, sem földu þau
unz löngu síðar að það sem eftir var af þeim
var brennt og gaf Brésnef, þáverandi Sovét-
leiðtogi, samþykki sitt til þess.
Fréttin af dauðdaga Hitlers vakti svo mikla
athygli, að það varð nánast sem aukaatriði
að Montgomery var búinn að einangra Dan-
mörku með stórsókn austur með Norðursjó.
í Bremen stendur eftir eftir merkilegt minnis-
merki: Gamalt aðaltorg þessarar fögm borg-
ar, óskemmt. Flugmaðurinn sem átti að eyði-
leggja það með sprengjum, hafði áður verið
þar og vissi hvað það var verðmætt. Hann
losaði sig við sprengjufarminn á akur austan
við borgina.
ENDALOKIN
Eitt af síðustu embættisverkum Hitlers var
að skipa Dönitz aðmírál eftirmann sinn. Al-
bert Speer, arkitekt og hervæðingarráðherra
Hitlers á síðustu mánuðum stríðsins, hefur
sagt frá því endurminningabók sinni, að hann
var með honum í loftvamabirginu skömmu
fyrir dauða hans. Hitler var þá gerbreyttur
maður frá því sem áður hafði verið. Hann
var hokinn, hálfdró á eftir sér annan fótinn,
andlitið gráhvítt, röddin brostin. En hann var
ögn manneskjulegri, segir Speer, það var jafn-
vel hægt að taia við hann. Eina manneskjan
með fullu viti, var Eva Braun, segir arkitekt
Hitlers, sem síðan tók út sinn fangelsisdóm,
Gífurlegt fát greip nasistaforingjana, þegar
séð var að hveiju stefndi. Hver sem betur
gat reyndi að fiýja og sumum tókst það. Þar
á meðal er talið að hafi verið Martin Bo-
hrmann, sem áður hafði verið hægri hönd
Hitlers. Nokkrir þekktir nasistaforingjar
sluppu til Suður-Ameríku þar sem þeir lifðu
síðan í útlegð.
Dönitz hafði þann vafasama heiður að vera
síðasti leiðtogi Þriðja ríkisins. Honum var
afar óljúft að gefast upp fyrir Rússum, en
gerði hinsvegar heijum vesturveldanna það
ljóst að hann vildi gefst upp fyrir þeim. Því
tilboði var að sjálfsögðu ekki tekið. Svo fór
að Dönitz undirritaði skilyrðislausa uppgjöf
þann 7. mai, 1945. Daginn áður hafði verið
lýst yfir uppgjöf í Danmörku og Noregi.
Hvað Evrópu snerti var annarri heimsstyijöld-
inni lokið.
Þriðjudaginn 8. mai notar Morgunblaðið
sitt stærsta letur í fyrirsögn á forsiðunni:
Friður í Evrópu tilkynntur í dag. Styijald-
arlok í Evrópu voru tilkynnt samtímis í Lond-
on, Washington og Moskvu. í öllum hinum
vestræna heimi andaði fólk Iéttara og gífur-
leg fagnaðarlæti urðu á torgum. Menn slepptu
fram af sér beizlinu; drukku ótæpilega og
bláókunnugt fólk faðmaðist. Hrikaleg fortíð
var að baki, - nýr tími í fæðingu.
Gísli Sigurðsson tók saman.
Heimildir. Wars of the 20th century, World War I, Heims-
styrjöldin 1939-1945, ritröð Almenna bókafélagsins, Morg-
unblaðið 1945, Endurminningar Alberts Speer.
KIRKJA heilags Frediano í Lucca á Ítalíu frá fyrri helmingi 12. aldar. Stöplamir hér inni virðast vera sömu breiddar og
stöplar Klængskirkju, eða 75-80 sm í þvermál og birtan fellur hér inn á svipaðan hátt og í kirkju Klængs. Það má því ef til
vill gera sér í hugarlund af þessari mynd hvernig andrúmsloft hefur verið innan veggja hinnar fomu dómkirkju í Skálholti.
Klængnr Þorsteinsson og dómkirkjan í Skálholti
„Af ávöxtum þeirra
skuluð þér þekkja þá“
að hefur komið fram í fyrri Lesbókargreinum
um Klæng Þorsteinsson og dómkirkjuna í Skál-
holti, að hæfílegt sé að ætla að það hafí tekið
um 3-5 ár að ljúka byggingu kirkjunnar. Bygg-
ing hennar hófst 1153, þannig að kirkjuvígslan
Við vígslu kirkjunnar var
hinn mesti fjöldi
boðsmanna, segir í
Hungurvöku. Ekki færri
en 840 manns nutu þar
veitinga. „Þeir vígðu
báðir kirkju í Skálaholti,
Klængur og Björn, annar
utan en annar innan og
helguðu báðir Pétri
postula.
3. og síðasti hluti.
Eftir ERLEND
SVEINSSON
hefur orðið í fyrsta lagi árið 1156 en líklega
ekki síðar en 1158.
Við vígsluna var Nikulás ábóti Bergsson,
sem kom út til íslands úr suðurgöngu 1155
og vígðist það ár til ábóta í hinu nýstofnaða
Möðruvallaklaustri. Nikulás gæti hafa verið
samtímis þeim Halli Teitssyni og Gissuri
syni hans í Róm 1150-51 og hann síðan
notað tækifærið sem verðandi ábóti benedikt-
ína að skreppa í heimsókn til Montakassin
(Montecassino) um 90 km suðaustur af Róm-
arborg þar sem heilagur Benedikt af Nursíu
stofnaði reglu sína árið 529. „Þar er æðst
kirkja Benedikts" skrifar Nikulás í leiðarlýs-
ingu sinni, sem hann samdi eftir komu sína
heim til íslands. Við getum jafnvel séð fyrir
okkur Gissur Hallsson, sem einnig skrifaði
leiðarvísi, honum samferða þangað suður
eftir, því heimildir greina frá því að Gissur
hafi í þetta skiptið farið alla leið suður til
Bár á austurströnd Ítalíu, þar sem hvilir
helgur dómur hins vinsæla heilaga Nikulás-
ar. Þaðan gátu pílagrímar haldið áfram sjó-
leiðina til Jerúsalem. Ekki er ósennilegt að
Klængur hafi komið til vígslu Nikulásar ábóta
til Munkaþverár 1155, sem Bjöm Gilsson,
Hólabiskup, hlýtur að hafa framkvæmt. I
framhaldi af því má gera því skóna að hin
mikla byggingarframkvæmd Klængs í Skál-
holti hafi borið á góma og að þeir Klængur,
Bjöm og Nikulás ábóti hafi bundist fastmæl-
um um að þeir vígðu sameiginlega hina nýju
Skálholtsdómkirkju, þegar þar að kæmi. Þar
með launar Klængur Bimi stuðning hans við
biskupskjör sitt, sem sagt var frá í fyrstu
Lesbókargreininni.
Kirkjudagur
KLÆNGSKIRKJU
Veturinn 1158, hinn þrettánda dag febr-
úar, ber eldstróka upp úr Heklufelli við þak-
brún hinnar reisulegu dómkirkju í Skálholti,
sem kirkjusmiðimir leggja nú allt kapp á að
gera vígsluhæfa fyrir sumarið. Hekla er far-
in að gjósa og bregður undarlegum svip yfir
Skálholtsstað. Vígludagur eða kirkjudagur
hinnar nýju dómkirkju Klængs hefur að öllum
líkindum mnnið upp einhvern tímann á árun-
um 1158-59. Því Nikulás deyr 1159 svo
seinna hefur það ekki orðið. Við gefum okk-
ur að kirkjudag hennar hafi borið upp á
anno Domini 1158, þ.e. sama sumarið og
mannvillumálið, sem greint var frá í síðustu
Lesbók, kom til kasta Klængs á alþingi.
Menn hafa þá farið af þingi í Skálholt til að
taka þátt í hinum mikla atburði, sem vígsla
kirkjunnar hefur verið „og var þar hinn
mesti fjöldi boðsmanna" segir í Hungurvöku.
„Þeir vígðu báðir kirkju í Skálaholti, Klæng-
Ur og Bjöm, annar utan en annar innan og
helguðu báðir Pétri postla, svo sem áður
hafði verið, en Nikulás ábóti hafði formæli.
Það var á degi Viti píningsvátts. En eftir
tíðir bauð Klængur biskup öllum þeim mönn-
um, er við kirkjuvígslu höfðu verið, að hafa
þar dagverð ...“. Sagt er að ekki færri en
átta hundmð og fjömtíu manns hafi notið
veitinga í þeirri veislu, sem sýnir hversu stór
atburður átti sér stað og hefur verið líkt við
brúðkaupsveislu í ljósi þess að kirkja er nefnd
andlig festarmær eða brúður biskups. Það
hlýtur að hafa verið óþægilegt fyrir Klæng
á sjálfri vígsluhátíðinni, hversu skjótt orðróm-
urinn um barnsmál Yngvildar fór aftur á
kreik en það jafngilti því, að hann hefði fellt
rangan úrskurð á alþingi þá um sumarið.
Enda komu málin enn til kasta alþingis sum-
arið 1160 eins og greint var frá í síðustu
Lesbók og gerir Klængur þá út um þau en
þá með því að sveija fimmtardómseið, sem
er skiljanlegt eftir það, sem á undan var
gengið. Eftir það segir ekki af Klængi í Sturl-
ungu næsta áratuginn.
Klausturstofnanir, Vígð-
ur Eysteinn Erkibiskup
Sú spurning er áleitin, hvort Klængur
hafi ekki náð að rækta samband sitt við þá
höfðingja, senr hann átti gjafavíxl við erlend-
is, með persónulegum kynnum. Með utan-
landsferðum styrkja menn valdastöðu sína
og í ljósi þess að hann átti gjafavíxl við hina
stærstu höfðingja í öðmm löndum, þeim er
í nánd vom, eins og segir í Hungurvöku,
væri freistandi að sjá hann fyrir sér halda
utan með haustskipunum 1161 til að vera
viðstaddur vígslu Eysteins Erlendssonar erk-
ibiskups í Niðarósi þá um veturinn. Þess má
minnast í þessu sambandi að Gissur Halls-
son, trúnaðarvinur Klængs þekkti Eystein
erkibiskup persónulega frá þeim áram, er
hann var stallari Sigurðar konungs munns.
Gissur gæti því hafa sent bréf með Klængi
til erkibiskups til að treysta samband þeirra
þriggja. Um sumarið 1161 gæti fréttin um
lát Gregoríusar Dagssonar, Islandsvinarins,
sem Yngvildur Þorgilsdóttir dvaldi hjá í Nor-
egi hafa borist út til íslands, eins og getið
var um í síðustu Lesbók. Auðvitað er hugsan-
legt að Yngvildur hafi komið út til Islands
8