Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1995, Blaðsíða 3

JÓNAS HALLGRÍMSSON
LESBÚE
® 1°1 E [°10 ® B 0 S [SIH E10 B
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Á150. ártíð
Jónasar
Hallgrímssonar
Jónas
Hallgrímsson
lézt 26. mai,
1845 og voru í
gær liðin rétt
150 ár síðan. Af
því tilefni hefur
Lesbók valið til
birtingar 14 ljóð
Jónasar og grip-
ið er niður í rit
hans um nátt-
úrufræði, svo og
ævintýri.
Forsíðan
Gafíkmynd eftir
Jón Reykdal:
„Jónas á rölti
um miðbæ
Reykjavíkur.“,
Konráð Gíslason úr
Fjölni 1846.
Dagbók Jónasar
úr sumarferð 1841.
Um eðli og upp-
runa jarðarinnar.
Ur ritum Jónasar
um náttúrufræði.
Þegar drottning-
in á Englandi
heimsótti konung-
inn á Frakklandi.
Ævintýri eftir Jón-
as Hallgrímsson.
Leggur og skel.
Ævintýri eftir Jón-
as Hallgrímsson.
Engill á íslenskum búningi. Grein eftir Um rímur. Úrdráttur úr ádeilugrein Jónas-
Hannes Pétursson skáld. ar á rímnakveðskap.
Jónas Hallgrimsson. Eftirmæli eftir Jónas í verkum íslenzkra listamanna.
ÍSLAND.
9
Itlaad! famdda-frdn ng lugwelda brímhviU Mdótr!
llrar er þín fornaldar frcgð, frelúð og manndáðia lieatl
Allt er i he/rainnm hrerfult, og atuad þíaa fegaraU frama
lýair, arm leíptnr um ndtt, lángtframmi horfiani öld.
Laadift rar fagurt og frftt, og fannhrítir jöklcnna tiadar,
himiaian heíftur ug blár, hafift rar ahfnaadi bjart
þá koma feftnrair frcgu og frjálarcðia hctjurnar gdfta,
auataaum hildýpia haf, híngaft í aclunnar reit.
Reíatu acr brgftir og bá i bidmguftu dalanna akauti;
ukuat að íþrdtt og fnrgft, undu ao glaftir rift aitt.
Hátt á eldhrauni upp, þaraem ennþá öiará rennur
ofani Almannagjá, alþingift feftranna atdft.
þir atdft hann þotgrir á þiagi er vift trúani var tekift af lifti.
þar komu Giaaur og Geir, Gunnar og Héðina og Aijáll.
jþá riftu hetjur um héröft, og akrautbúin akip fyrir landi
fldtu meft friftaata lift, faerandi varninginn heíta.
þaft er ao bágt aft atand' i atað, og möanuaum munar
aanafthvurt apturábak rllegar nokkuft á lcift.
Úr frumprentun í Fjölni 1835.
B
B
Um rímur
-brot-
Eins og rímur (á Islandi)
eru kveðnar, og hafa
verið kveðnar allt að
þessu, þá eru þær flest-
allar þjóðinni til minnk-
unar — það er ekki til
neins að leyna því — og
þar á ofan koma þær
töluverðu illu til ieiðar: eyða og spilla til-
finningunni á því sem fagurt er og skáld-
legt og sómir sér vel í góðum kveðskap
og taka sér til þjónustu „gáfur“ og krafta
margra manna er hefðu getað gert eitt-
hvað þarfara — ort eitthvað skárra eða
þá að minnsta kosti pijónað meinlausan
duggarasokk meðan þeir voru að „gullin-
kamba“ og „fimbulfamba“ til ævarandi
spotts og athiáturs um alla veröldina. En
því er betur, það er eins og menn séu farn-
ir að vakna við. Það eru farnar að rísa
upp raddir móti þessum ósóma; og ein af
þessum röddum sem talar og lætur til sín
heyra á eyðimörku, hún er ekki ónýt og
hefur — að mig vonar — komið einhvutju
til leiðar. Sunnanpóstinum hefir tekist von-
um betur þar sem hann minnist á rímurn-
ar. Það er eins og hann lifni þar ögn við.
Pósturinn er allt í einu orðinn meinlegur
og smáfyndinn. Það eru agnhnúar á því
sem hann segir og krækja í þá sem fyrir
eiga að verða. Það er líka jafngott! En þó
er nú ekki svo að skilja að þetta sé rödd
hrópandans. Hann hefði tekið alla kynslóð-
ina og sagt við þá: Þér eiturormar og
nöðrukyn! Það hefði verið „mátulegt orð“.
En Sunnanpósturinn fer að slá úr í miðju
kafi, og segir: „Þá eru Tistrans- og
Svoldarrímur æði miklu betri.“ Þarna kom
meinleysið fram! Ég hefi að sönnu ekki
lesið Svoldarrímur og þekki þær ekki; en
fyrst hann telur þær saman við rímurnar
af Tistrani og Indíönu, og hvuru tveggju
rímurnar eru eftir sama manninn, þá geri
ég ráð fyrir hinir munu ekki taka þeim
stórmikið fram. Og af Tistransrímum er
það sannast að segja að þær eru í mesta
máta vesælar; og síst er í að skilja til
hvurs nokkur maður vill vera að mæla
þeim bót, því síður hæla þeim. Einmitt af
því Sunnanpósturinn telur þær með betri
rímum, hefi ég tekist i fang að lesa þær
frá upphafi til enda — þó það væri leiðinda-
verk — til að geta sýnt almenningi hvað
mikið honum sé ábótavant, þessum kveð-
skap, og hvursu það sé fjarstætt að hann
geti heitið skátóskapur; og býst ég þá við
flestir muni láta sér skiljast að hitt, sem
er lakara eður ekki betra en á borð við
Tistransrímur, muni eiga heimangengt og
sé ekki óskandi að því verði fjölgað.
Fyrst er að minnast á efnið í fám orð-
um. Það er einhvur lygasaga^ að höfund-
urinn segir hún sé dönsk. Ég hefi ekki
viljað hafa fyrir að leita hana uppi til að
grennslast eftir hvað mikið eða lítið hún
hafi aflagast í huga kveðandans, þvi hún
er auðsjáanlega svo einskisverð og
heimskulega ljót og illa samin að hennar
vegna stendur á litlu hvurnig með hana
er farið, Það er auðvitað að einu gildir
hvurt hún væri sönn eður ekki ef hún
væri falleg á annað borð — ef það væri
nokkur þýðing í henni og nokkur skáld-
skapur (því þegar á að snúa sögu í ljóð,
verður að vera skáldskapur í henni sjálfri,
eigi hann að birtast í ljóðunum — ef hún
lýsir einhvuiju eftirtektarverðu úr mann-
legu lífi eins og það er eða gæti verið og
sýndi lesandanum sálir þeirra manna sem
hún talar um og lét það vera þess konar
sálir þeirra manna sem hún talar um og
léti það vera þess konar sálir sem til nokk-
urs væri að þekkja.
Því er ekki að leyna — rímurnar eru
liðugar og smella töluvert í munni víða
hvar. Skothend erindi hefí ég ekki fundið
og höfuðstafírnir standa ekki skakkt nema
í einstaka stað. En það er raunar lítil fremd
að koma saman erindi svo hendingar og
hljóðstafir standist á þegar allt er látið
fjúka sem heimskum manni getur dottið
í hug: hortittir og bögumæli og alls konar
skrípi og ófreskjur sem lítið eða ekkert
vit er í og eiga að heita kenningar. Ég
hef tínt saman dálítið af þessu moði úr
Tistransrímum ef lesandanum þóknaðist
að virða það fyrir sér. Það mundi þykja
reglulegra að skilja þennan samsöfnuð lít-
ið eitt að og skipta honum í flokka svo
bögumælin, til að mynda, stæðu sér og
hortittirnir sér o.s.frv. En það er ekki svo
hægt sem margur hyggur, því orðunum
er svo haganlega fyrir komið að þau eru
stundum allt í einu: málleysur, hortittir og
kenningar.
Nú er að minnast á kenningarnar: þær
eru, eins og lög gera ráð fyrir, töluvert
myrkar og reknar saman, hvur annarri
vitlausari og sumar svo óviðfelldnar og
voðalegar meðferðar að hvur maður ætti
að vara sig á að nefna þær, svo hann
bijóti ekki úr tennurnar í slíku hraun-
grýti. Kvæðagyðja skáldsins heitir „greina
skögul“ og „íbud fræda nægda“ (I.,. og
8.); skáldamjöðurinn heitir „bodnar keita“
(1., 7.); jörðin heitir „heima Iód“ (? l.,3.),
„Sídhötts hrínga strindi“ (2., 24.)
„Grángrádar hríngs hugla“ 4.,19.) „Grana
elja“ (! 5., 30.) „aldar bátur“ (?9., 11.) og
margt annað þessu líkt.
Hvílík vanbrúkun á skáldskaparlistinni!
hvílíkt hirðuleysi um sjálfan sig og aðra -
að hroða svona af kveðskapnum og reyna
ekki heldur til að vanda sig og kveða
minna. Þetta má ekki viðsvo búið standa.
Leirskáldunum á ekki að vera vært; og
þeim mun varla verða það úr þessu nema
þau fari að taka sér fram og hætti með
öllu eða yrki betur. Höfundur þessara orða
skal að minnsta kosti heita á hvurn sem
fyrstur verður til að láta prenta nýjar rím-
ur, svona illa kveðnar, að taka þær, ef
hann lifir, og hlífa þeim ekki, heldur leit-
ast við að sýna almenningi einskisvirði
þeirra og hefna svo landsins og þjóðarinn-
ar fyrir alla þá skömm sem hún verður
fyrir af slíkum mönnum.
JÓNAS HALLGRÍMSSON
Ritgerð Jónasar, Um Rímur af Tistrani og Indí-
önu „orktar af Sigurði Breiðfjörð" og prentaðar
í Kaupmannahöfn 1831, er mun lengri en það
sem hér er birt. Ritgerðin vakti mikla athygli
og átti sinn þátt í að rímnakveöskapur lagðist
af. Hinsvegar þótti mörgúm ómaklegt að gagn-
rýni Jónasar skyldi einkum beinast að Sigurði
Breiðfjörð.
LESBÓK MORGUNBLÁÐSINS 27. MAÍ 1995 3