Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1995, Blaðsíða 7

Kirkjufell í Grundarfirði. Teikning eftir Jónas Hallgrímsson
Um eðli og uppruna
jarðarinnar
- brot -
fáeinir móbergshálsar í röð sem mæna líkt
og eyja yfir hraunið miðja vegu milli Gatfells
og Tindaskaga og kallast Söðulhálsar.
Á miðju hrauni þessu, og í þá stefnu sem
getið var, er komið aftur að Hrafnagjá eða
eystri sprungu Þingvallahraunsins; á milli
hennar og Almannagjár í vestri er sú land-
spilda sem seig; þó gjáin sé miklu þrengri
hér en sunnar, þá er hún þó það mikil að
ófært var yfir hana; á því hefur verið ráðin
bót með því hlaðið var upp í hana grjóti. Hún
liggur í átt til Skjaldbreiðs og hverfur þar.
Nokkru austan þessa staðar varð á vegi
mínum hið fyrsta þeirra smáijalla sem sum
hver umlykja Skjaldbreið og heita ýmsum
nöfnum; það var svonefndur Sandgígur sem
úr ijarlægð svipar að öllu til aukagígs. Ég
reið þá á undan en lestin fylgdi á eftir. Þeg-
ar ég kom þangað varð mér ljóst að því var
ekki eins háttað og ég hugði, heldur reyndist
þetta vera þursabergsfell, móberg með gljúpu
hraungrýti, ríkt af smáum geislasteinskristöll-
um. Fell þetta er hrein eftirmynd Fjallsins
eina og stendur eins gagnvart Skjaldbreið og
Fjallið eina gagnvart Lönguhlíð (sjá dagbók
mína frá fyrra ári) - eyja eða sker, hluti sem
orðið hefur viðskila við meginbergið skammt
undan og skagar upp úr hraunhafinu. Hið
sama á í stuttu máli við um þau smáíjöll
ýmis sem eru umhverfis Skjaldbreið, þau líkj-
ast nákvæmlega hvert öðru. Ég kann ekki
að nefna þau hvert um sig, en geta skal um
Klukku, fjallstrýtuna sem áður var nefnd og
er öðrum megin skarðsins, Sköflungaháls og
Sandfell.
Þegar ég hafði lokið við að rannsaka
Sandgíg, tók ég að svipast um eftir lestinni,
en hún var horfin og birtist ekki þótt ég
kallaði og riði fram og aftur og klifi upp á
hæstu hraunhólana. Hún hlaut að hafa villst
í hrauninu. Ég leitaði árangurslaust í nær tvo
tíma og varð við það dauðþreyttur og eins
hesturinn. Ég var kominn í mikla tvísýnu.
Ætlunin var að fara kringum Skjaldbreið og
svo niður norðan megin til næsta áningarstað-
ar á ijallveginum, Efribrunna. Ég var hvorki
með nesti né hlífðarföt en vildi þó ógjaman
hverfa frá ætlun minni. Ég afréð þess vegna,
og treysti hestinum mínum góða, að halda
áfram að rannsaka fjallið frá jarðfræðilegu
sjónarmiði og ríða kringum það og láta sem
lestin kæmi á eftir mér. Ef ég næði lestinni
um nóttina í þeim áfangastað sem ákveðinn
hafði verið, þá væri það vel; ef ekki, gæti ég
þó vænst þess að ná til bæja kvöldið eftir,
henti mig ekkert óhapp. Ferðinni hélt ég því
áfram einn míns líðs.
Rannsóknin leiddi þetta í ljós: Skjaldbreið-
ur er kringótt fjall, miðlungshátt, mjög aflíð-
andi og hallar því jafnt öllum megin. Hallinn
reyndist, sama hvar hann var mældur, aldr-
ei minni en 8° og aldrei meiri en 10°-11°,
Það er allt þakið hrauni svo að kjaminn eða
undirstöðubergið kemur hvergi í ljós nema
því aðeins talið sé víst að móbergsfellin
umhverfis aðalfjallið séu hluti undirstöðu-
bergsins. En það hraun sem blasir við er
hvorki einnar og sömu tegundar né rann það
allt jafnframt. Greina má milli þriggja aðal-
hrauna eður þriggja gosskeiða. Hið fyrsta
og elsta gengur til suðausturs, eða kemur
þar fram, og nemur breidd þess hér um bil
fjórðungi af ummáli alls fjallsins; það má
vel vera, og er reyndar sennilegt, að það
hafi runnið niður fjallið öllum megin en sé
nú undir hinum hraununum, þeim yngri.
Þetta er ævafornt, grátt, gljúpt hraun sem
sums staðar líkist grágrýti ótrúlega mikið,
en ég get þó með vissu fullyrt að það hafi
komið upp á nútíma og sé því af þeirri berg-
tegund sem yfirleitt nefnist brunahraun á
íslandi. Að minnsta kosti er víst að það geng-
ur beggja vegna undir yngri hraunin; verður
síðar fjallað um þau nánar. Allt er þetta
hraun hulið móum eins langt upp og gróður
teygist á annað borð í fjalli svo hátt yfir
sjó, og sést hvergi nema í gilskorningum og
stöku hæð, gömlu hraunhólunum sem enn
rísa bunguvaxnir upp úr gróðrinum er sækir
fram. Það er ekki fyrr en snjór tekur við
að bert hraunið sést milli fannlaga sem
smátt og smátt renna saman í jökulhettu á
fjallstindinum.
Þessu næst er svo hið mikla hraun er flóði
í mörgum eldám til suðurs og suðvesturs og
myndaði víðáttumikið Þingvallahraunið, en
um aldur þess höfðu fommenn enga húg-
mynd. (Árið 1000, einmitt þá daga sem al-
þing var háð, barst þangað sú fregn að eld-
hraun hefði runnið niður í Ölves rétt hjá bæ
Skafta lögsögumanns Þóroddssonar. Þar eð
þá stóðu deilur um mikilvægt málefni, hvort
taka bæri kristni, sögðu hinir heiðnu menn:
„Eigi er undur í að goðin reiðist tölum slík-
um.“ Þá mælti Snorri goði: „Um hvað reidd-
ust goðin þá er hér brann hraunið er nú stönd-
um vér á?“ Við þessu kunnu hinir heiðnu
menn engin svör; allir vissu þeir að það hraun
hafði runnið löngu fyrir landnámstíð.) Þetta
hraun ber alls staðar svo óyggjandi merki
um að vera frá nútíma að hver maður mun
sjá að svo er, jafnvel langt að. Samt sem
áður er það allt vel gróið og jafnvel smá-
skógi að miklu leyti.
GÖMUL skáld og vitringar
hafa kallað jörðina allra
móður og varla gátu
þeir valið henni fegra
heiti eða verðskuldaðra,
því allt sem lifir og hrær-
ist, allt sem grær og
fölnar og á sér aldur leið-
ir hún fram af sínu skauti og ljær án afláts
efnið í hina óteljandi og margbreyttu líkami
sem lífsaflið myndar og yfirgefur að nýju á
sinni huldu og eilífu rás gegnum náttúruna;
en sjálf þreytir hún skeið sitt með ærnum
hraða kringum sólina og fylgir á því föstum
og óijúfandi lögum sem mannlegri skynsemi
hefur auðnast að þýða, svo hægt er að til-
greina afstöðu hennar frá sólinni og öðrum
himintunglum, með stund og stað, á hvurri
ókominni öld, á meðan fyrirkomulag sólkerf-
is vors haggast ekki af nýjum og stórkostleg-
um viðburðum. Ekki er heldur kyrrt eða
dautt í innyflum jarðarinnar, því þar geisar
jafnan geigvænlegasta og aflmesta höfuð-
skepnan, en það er eldurinn sem á stundum
Gamla spekin dó út á
miðöldunum eins og
alkunnugt er, því þó hún
feldist í bókum var hún
samt horfln af jörðu
meðan hún lifði ekki í
meðvitund og sannfæring
þeirra sem á jörðinni
bjuggu. En þegar ljós
visindanna fór aftur að
skína á norðurlöndum
kom það allt í góðar
þarfir sem gömlu
vitringarnir höfðu
afrekað.
Eftir JÓNAS
HALLGRÍMSSON
brýst upp úr undirdjúpunum og klýfur sund-
ur fjöll og jökla en bráðnað gijót og jarðteg-
undir fljóta eins og árstraumur og eyða
hvuiju sem fyrir verður. Eitthvað er líka að
þegar jarðskjálftarnir fara eins og hryllingur
yfir hinn ofurstóra líkama jarðarinnar; þá
hrynja húsin og björgin klofna og stundum
koma eyjar upp úr sjónum þar sem áður var
hyidýpi ellegar stórhéröð hrapa til grunna
og ekkert er eftir nema vatn þar sem áður
voru byggðir manna.
Allt þetta er svo mikið og íhugunarvert
að spekingar á öllum öldum hafa leitast við
að gera sér það skiljanlegt og ígrundað kost-
gæfilega eðli og uppruna jarðarinnar er þeir
útlistuðu með mörgu móti og komust þannig
nær og nær sannleikanum eftir því sem þekk-
ingin óx af margra alda reynslu og rannsókn
á eðli hlutanna. Forfeður vorir sem í fæstu
hafa verið annarra eftirbátar hafa ekki held-
ur leitt þetta rannsóknarefni fram hjá sér,
því guðasögur þeirra bera með sér að þeir
hafa íhugað eðli jarðar og frumöfl náttúrunn-
ar; þau birtust þeim í mörgum myndum,
annaðhvurt sem skaðvænar verur, eyðandi
guðanna handaverkum, eða góð og máttug
goð sem framleiddu lífið og ljósið en stökktu
þursum og illvættum burt frá bústöðum
manna og guða. Að vísu er það ekki alltént
svo hægt að færa inar fornu sagnir úr skálda-
hjúpnum til að sjá hvaða hugmynd um skapn-
að og eðli hlutanna hafi hvarflað þeim fyrir
sjónum i hvurt skipti, en auðséð er samt að
þeir hafa getið mörgu furðanlega nærri. Ég
vil nú ekki fá mér til orða lýsinguna af ragna-
rökkri í Völuspá þegar jörðin eyðist og sígur
í sjó af ofurmegni vatns og funa en bugast
þó ekki með öllu heldur hefur höfuð sitt á
ný og stigur endurborin upp úr hafsdjúpinu,
fegri og fijóvgari en hún áður var, því það
er svo djúpsært og sannleikanum svo sam-
kvæmt að varla mun geta hjá því farið skáld-
ið hafi haft grun um að eitthvað þvílíkt hafi
áður við borið. En Ólafur hvitaskáld, eða
hvur hann er íslendingurinn sem ritað hefur
formálann framan við Snorra-Eddu, skýrir
oss frá hugmyndum forfeðranna með svo
snotrum og kjarngóðum orðum að eg get
ekki stillt mig um að hafa þau eftir eins og
þau standa í bókinni: „Þat hugsuðu þeír og
undruðust," segir hann, „hví þat mundi
gegna, er jörðin og dýrin og fuglarnir höfðu
saman eðli i sumum lutum, og þó úlik at
hætti. Þat var eitt eðli, at jörðin var gravin
í hám fjalltindum og spratt þar vatn upp,
ok þurfti þar eígi lengra at grava til vaz enn
í djúpum dölum; svo er ok dýr og fuglar,
að jamlángt er til blóðs í höfði og fótum.
Önnur náttúra er sú jarðar, at á hvuiju ári
vex á jörðunni gras ok blóm, ok á sama ári
fellur það allt ok fölnar; svo ok dýr ok fugl-
ar, at þeím vex hár og fjaðrar, ok fellur af
á hvuiju ári. Þat er hin þriðja náttúra jarð-
ar, þá er hún er opnuð og gravin þá grær
gras á þeírri moldu er efst er á jörðunni.
Björg og steína þýddu þeir móti tönnum og
beínum kvikinda. Af þessu skildu þeír svá,
at jörðin væri kvik, ok hefði líf með nokkur-
um hætti, og vissu þeír, að hún var furðuliga
gömul að aldartali og máttug í eðli. Hún
fæddi öll kvikindi, og hún eignaðiz allt þat
er dó, fyrir þá sök gáfu þeír henni nafn, ok
töldu ætt sína til hennar."
Þó að vér nú vitum að jörðin sé ekki lif-
andi skepna, með sama hætti og grös eða
dýr, og hvur partur hennar sé ekki til ann-
ars þjónustu, eins og í dýrunum sinakerfí
og æða, eða rætur og blöð grasa og blóma,
eru samt hugmyndir vitringsins gamla svo
snotrar og liflegar að enginn skyldi gjöra
gys að þeim. Á hans dögum höfðu menn
öngva ímyndun um in eilífu öflin sem eru
sett til að stjórna himintunglanna gangi; og
þó menn sæktu málminn í skaut jarðarinnar
hafði samt öngvum hugsast að skoða jarðlög-
in eins og þau liggja hvurt ofan á öðru eða
gjöra mismun á vatnsæðunum er í sinni rás
fylgja lögmáli þyngdarinnar og blóði líkam-
ans eða vökva tijánna sem rennaeftir öðrum
lögum. Það var því heldur engin furða þegar
jarðskjálftarnir hristu löndin að forfeður vor-
ir kenndu það umbrotum ins bundna jötuns
sem fyrir illsku sakir var útskúfaður úr fé-
lagi guðanna og fjötraður til heimsins enda.
Fegurstar og háleitastar eru samt hug-
myndir austurlenska spekingsins um sköpun
heimsins sem standa í uphafinu á fyrstu
Mósesbók og hvurjum manni eru svo alkunn-
ar að ég þarf ekki að geta þeirra hér. Ég
vil því einungis drepa á að svo afbragðsleg
dirfska og skáldlegt fjör, sem lýsir úr hvuiju
hans orði, virðist þó ekki að síður frásögn
hans um sköpunarverkið vera sprottin upp
af djúpsærri náttúruskoðun.
Gamla spekin dó út á miðöldunum eins
og alkunnugt er, því þó hún feldist í bókum
var hún samt horfin af jörðu meðan hún lifði
ekki í meðvitund og sannfæring þeirra sem
á jörðunni bjuggu. En þegar ljós vísindanna
aftur fór að skína á norðurlöndum kom það
allt í góðar þarfir sem gömlu vitringarnir
höfðu afrekað. En nú fóru náttúrufræðing-
arnir að ganga annan veg en áður og velja
reynsluna sér til leiðtoga. Nú var ekki fram-
ar gefinn gaumur að neinum getgátum, hvað
álitlegar sem þær voru, fyrr en reynslan stað-
festi þær eða að minnsta kosti gjörði þær
líklegar. Nú voru frumefnin aðskilin og
grandskoðuð og eðli þeirra rannsakað kost-
gæfilega. Þræðir orsaka og afleiðinga voru
forsjállega raktir í allar áttir eins langt og
komist varð; og þessi aðferð hefir haft svo
farsælar afleiðingar að mannleg skynsemi
verður að undrast alla þá speki sem nú ligg-
ur eins og opin bók fyrir augum vorum þar
sem áður var myrkur og villa.
TP
LESBÓKMORGUNBLAÐSINS 27,MAfl995 7